مدیریت مواد غذایی هنگام زلزله از دیدگاه بهداشت محیط

علیرضا رعنایی¹، سید مجتبی مظلوم²

چکیده

مقدمه و اهمیت موضوع: زلزله شاخص ترین بلای طبیعی با خسارات و هزینه های بسیار جانی و مالی است. ایران از جمله کشورهای زلزله خیز است و در طول دوران های مختلف تاریخی زمین لرزه های مهیب با خسارات بالای متعددی را شاهد بوده است.از مهمترین آثار بلایای طبیعی ازجمله زلزله بر محیط ،از بین رفتن منازل وتاسیسات شهری و ایجاد وقفه و اختلال در سیستم دفع زباله و فاضلاب و انباشته شدن آنها در محیط زندگی و آلودگی منابع آب آشامیدنی و آلودگی مواد غذایی و ....می باشد از اینرو مدیریت مواد غذایی مسئله درخور توجه در مواجهه با زلزله محسوب میشود.

مواد و روشها: از آنجایی که در جریان وقوع زلزله انبارها و مراکز تهیه و عرضه مواد غذایی اغلب آسیب می بینند و ممکن است منجر به کمبود حاد غذا گردد و تا زمانی که امر تأمین مواد غذایی به حال عادی برگردانده نشود ، برای تغذیه مردم بلا زده نیاز به تامین کمکهای خارج از منطقه است.

در این شرایط کنترل موثر کیفیت مواد غذایی مشکل میشود چون بازرسی مواد غذایی فقط بر پایه شکل ظاهری و شرایط فیزیکی ماده غذایی و با توجه به خصوصیات معمولی و کیفیت نگهداری انجام میگیرد . در مواجهه با مقوله زلزله میتوان مدیریت مواد غذایی را در چهار مرحله سامان داد: 1-مرحله پیشگیری که تمرکز آن بر روی کاهش اثرات مخرب زلزله بر تاسیسات زیربنایی همچون تاسیسات آب و مراکز تهیه مواد غذایی است.2- مرحله آمادگی که شامل نحوه دسترسی به وسایل و تجهیزات، دارو و غذا، آب سالم، پتو و سرپناه و .... می باشد.3-مرحله واکنش که در لحظه وقوع بلا شروع می شود وهدف آن اقدامات حمایتی چون تهیه غذا و آب میباشد و4-مرحله بازسازی که شامل اقداماتی چون تعمیر و بازسازی مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی و منابع و تاسیسات آب شرب ، مراکزخدمات پزشکی و بهداشتی، کنترل محیط خدمات رفاهی و .... می باشد.

نتایج و بحث: برای مدیریت مواد غذائی هنگام زلزله ضرورت دارد برنامه های جامع مدیریت بحران ،بویژه مدیریت مواد غذایی با در نظر گرفتن جمعیت مورد نظر برای ارائه خدمت،شرایط آب و هوایی و اقلیمی منطقه، برآورد احتمالی کودکان شیرخوار، امکانات موجود قابل بهره برداری از نظر محل نگهداری مواد غذایی ،امکانات برودتی( ثابت و سیار)و نیروی انسانی آگاه در زمینه مواد غذائی توسط مقامات رسمی و جمعیتهای امدادی داوطلب قبلا تهیه شده و در برنامه های دوره ای پایش گردند و مانورهای منطقه ای زلزله به صورت سالانه صورت پذیرد تا نواقص و کاستیهای موجود آشکار و برای رفع آنها چاره اندیشی شود.

نتیجه گیری: هر جامعه ای که احتمال مواجه شدن با زلزله را احساس می کند، باید تدابیر مدیریتی مقابله با بحران مواد غذایی هنگام زلزله را پیش بینی و عملیاتی نموده و پیوسته آنرا پایش کرده و در مسیر رفع کاستی های احتمالی آن گام بردارد.

کلمات کلیدی: زلزله- غذا- مدیریت بحران- ایران- بلای طبیعی [1]

مقدمه

زلزله شاخص ترین بلای طبیعی با خسارات و هزینه های بسیار جانی و مالی است وعمدتا غافلگیر کننده می باشد و به علت گستردگی تاثیر بر منابع مادی و انسانی خارج از ظرفیت تطابق جوامع بوده و گاه بدون کمکهای ملی و بین المللی به فاجعه های انسانی منتهی میگردد.زلزله سبب گسسته شدن روند زندگی طبیعی مردم و قرار گرفتن آنان در معرض عناصر مضر و خطرناک محیط شده و در نتیجه به غذا، پوشاک، سرپناه، مراقبتهای پزشکی و بهداشتی و سایر ضروریات زندگی در مقابل عوامل و شرایط نامساعد بوجود آمده محتاج می گردند.(1) ایران نیز از جمله کشورهای زلزله خیز است که در طول دوران های مختلف تاریخی زمین لرزه های مهیب با خسارات بالای متعددی را شاهد بوده و همواره هنگام وقوع این بلای طبیعی در روند امداد رسانی به بلادیدگان با مشکلات عدیده ای مواجه شده است. از مهمترین آثار بلایای طبیعی ازجمله زلزله بر محیط ،از بین رفتن منازل وتاسیسات شهری و ایجاد وقفه و اختلال در سیستمهای تهیه ، توزیع و عرضه مواد غذایی ،دفع زباله و فاضلاب و انباشته شدن آنها در محیط زندگی و آلودگی منابع آب آشامیدنی و آلودگی مواد غذایی و ....می باشد از اینرو تامین آب و غذای سالم به عنوان ضروری ترین نیاز مردم زلزله زده و رعایت بهداشت مواد غذایی مسئله درخور توجه در مواجهه با زلزله محسوب میشود.

*مواد و روشها

تامین و عرضه مواد غذایی و آب شرب سالم از اهم خدمات اضطراری است که به دنبال وقوع زلزله و با هدف نجات جان انسانها و تامین رفاه نسبی برای آنها ارائه میشود. در جریان وقوع زلزله انبارهای مواد غذایی ، فروشگاههای عمده و خرده فروشی مواد غذایی ، رستورانها و غیره اغلب خراب می شوند یا آسیب می بینند و این امر می تواند منجر به خراب و فاسد شدن مواد غذایی انبار شده و گاها منجر به کمبود حاد غذا گردد و تا زمانی که امر تأمین مواد غذایی به حال عادی برگردانده نشده ممکن است برای تغذیه اهالی بلا زده نیاز به کمک از خارج از منطقه بلا دیده باشد . در جریان امدادرسانی زلزله ، بازرسی مواد غذایی فقط بر پایه شکل ظاهری ، شرایط فیزیکی ، طعم و بوی ماده غذایی و ... انجام میگیرد و در این شرایط کنترل موثر مواد غذایی مشکل خواهد بود. لذا برنامه ریزی های قبلی برای پاسخ به شرایط اضطراری هنگام زلزله، نیاز به گردآوری برنامه های مدیریتی از قبیل سیاست گذاری ها ، الزامات و دستورالعمل های مرتبط با تامین مواد غذایی در پاسخ به شرایط پیش بینی نشده و بازیابی و عملیات کمک رسانی دارد، که این مهم لازم است توسط سازمانهای بهداشتی و درمانی در سطح جامعه و سازمانهای دیگر سرویس دهنده (هلال احمر) پیش بینی و مهیا گردد، چنانچه هر گونه اهمال و ضعفی در این امر رخ دهد مسلماً موجب تشدید در شرایط بحرانی پیش آمده خواهد شد . (1) در مواجهه با مقوله زلزله میتوان مدیریت مواد غذایی را در چهار مرحله سامان داد:

1- مرحله پیشگیری که تمرکز آن بر روی کاهش اثرات مخرب زلزله بر تاسیسات زیربنایی همچون تاسیسات آب و مراکز تهیه مواد غذایی است.این اقدامات شامل مطالعات و تحقیقات جامع تحلیلی و میدانی و دستگاهی ایمن‌سازی لرزه‌‌ای ساخت و سازها و تأسیسات مهم مانند منابع آب و سیلوها،گسترش روشهای طراحی لرزه‌ای ساخت ابنیه جدید، مقاوم‌سازی ساختمانهای موجود دربرابر زلزله ،توسعه فناوری جدید ساختمانی برای تولید نیمه صنعتی ساختمانهای مقاوم در برابر زلزله و... می باشد.

2- مرحله آمادگی که شامل نحوه دسترسی به وسایل و تجهیزات، دارو و غذا، آب سالم، پتو و سرپناه و .... می باشد. یکی از مهمترین وظایف بخش بهداشت در مقوله مدیریت غذا و تغذیه در مرحله آمادگی، ارزیابی وضعیت تغذیه جمعیت های کشور به صورت منطقه ای ، شناسایی گروههای آسیب پذیر هر منطقه و پیش بینی و تدارک نوع و مقدار مواد غذایی برای جمعیت های منطقه ای که بیشتر در معرض خطر زلزله هستند می باشد. برآورد میزان مواد غذایی بستگی به وضعیت کنترل بحران دارد ودر سه مرحله برآورد میشود. مرحله اول: ۳ تا ۷ روز ابتدایی بروز زلزله .مرحله دوم: این وضعیت ممکن است از هفته دوم تا سوم بعد از زلزله متغیر باشد. مرحله سـوم: شــرایطی است که امکانات بیشتری برای زندگی راحت تر افراد آسیب دیده فراهم می شود.اولویت تدارک مواد غذایی برای شرایط وقوع زلزله به دلیل مشکلات موجود در تهیه، نگهداری و پخت مواد غذایی، کنسروها و مواد خشک و بیسکویت با بسته بندی مناسب می باشد.در مرحله آمادگی لزوم آموزش نیروهای بهداشتی ،دست اندرکاران نگهداری وتوزیع مواد غذایی، بازرسی و نمونه برداری مواد غذایی مستمر و مداوم مراکز ذخیره سازی مواد غذایی،بروز رسانی و جایگزین کردن محصولات بر اساس آمارهای به روز شده از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.

3- مرحله واکنش که در لحظه وقوع بلا شروع می شود وهدف آن اقدامات حمایتی چون تهیه غذا و آب میباشد . بحران زلزله دوره ای موقتی است که زندگی و سلامت مردم در این شرایط تحت مخاطره قرار گرفته و آنها را نیازمند کمکهای فوری می نماید و محدودیت منابع غذایی بوجود آمده است .تخریب منابع تولید مواد غذایی ، اختلال در روند تولید غذا ، از بین رفتن مراکز ذخیره مواد غذایی ، از بین رفتن وسایل نگهداری مواد غذایی ، آلوده شدن آبهای لوله کشی و آشفته شدن وضع خانواده ها از عوارض زیان بار این رخداد در روند تغذیه ی زلزله زدگان می باشد . در جریان وقوع زلزله، جاده ها و راههای ارتباطی آسیب دیده و در امر حمل و نقل مواد غذائی به منطقه زلزله زده اختلال ایجاد می شود. در این مقطع زمانی مواد غذائی بسته به میزان فساد پذیری و نوع نگهداری دچار فساد و آلودگی می شوند که مصرف آنها ممکن است عواقب خطرناکی برای مصرف کننده بهمراه داشته باشد. بازماندگان زلزله برای رفع گرسنگی ممکن است هر نوع ماده غذائی که دسترس آنها وجود داشته باشد را بدون در نظر گرفتن مسائل بهداشتی و صرفا بمنظور تأمین نیازهای غذائی مصرف کنند.حضور کودکان ، زنان باردار و شیرده و افراد مسن و بیماران در شرایط بحران اولویت بندی توزیع منابع غذایی را مشکل تر می نماید .لذا در این شرایط مطالعه ی نیازها ،ارزیابی منابع غذایی موجود ، جیره بندی صحیح ،اولویت دادن به گروه های پرخطر و رسیدگی به نیازمندان مستلزم یک برخورد علمی و استاندارد شده می باشد .اگر چه در مراحل اولیه بحران مهمترین نیاز انرژی است ولی در مراحل بعدی باید به میزال ها ، پروتئین ، ویتامین و . .. نیز پرداخته شود.(3)بر این اساس اقدامات کلی و راهکارهای تأمین بهداشت مواد غذائی در زمان وقوع زلزله را می توان به شرح زیر مدیریت نمود:

الف) تأمین و توزیع مواد غذائی با تأکید بر تأمین نیازهای غذائی از طریق برقراری جیره غذائی کامل و سالم که با توجه به زمان بروز زلزله می تواند به دو مرحله تقسیم شود:

1- (تأمین مواد غذائی برای روزهای اولیه بحران) که معمولا از ساعات اولیه زلزله تا روزهای نخست پس از وقوع زلزله و مستقر شدن نهادهای خدمات رسانی را شامل میشود و عمدتا شامل مصرف مواد غذائی کنسرو و بسته بندی شده،کمپوت انواع میوه ها و فرآورده های خشک و خشکبار، میباشد که در شرایط معمولی ماندگاری طولانی میشود .

2- ( تأمین مواد غذائی پس از استقرار زلزله زدگان در اردوگاهها) با توجه به وسعت و شدت زلزله ، بازسازی مناطق آسیب دیده ممکن است از چند ماه تا چند سال بطول بیانجامد. لذا تغذیه زلزله زدگان با غذاهای متداول و با در نظر گرفتن عادات غذائی در منطقه وقوع زلزله میبایست مدیریت شود.مدیریت مواد غذایی در این مرحله شامل توزیع مواد غذائی خشک و غیر فساد پذیر مانند آرد ، شکر ، ماکارونی ، روغن ومیوه و ... که دارای ماندگاری طولانی تری نسبت به مواد غذائی فساد پذیر هستند بدون نیاز به شرایط ویژه نگهداری (یخچال ، سرد خانه ) بصورت هفتگی بین خانوارهای مستقر در چادرهای تدارک دیده شده ،توزیع روزانه مواد زود فساد همانند شیر ، خامه ، انواع گوشت مرغ ، ماهی که جهت نگهداری نیاز به یخچال ، سرد خانه ، فریزر و شرایط ویژه نگهداری دارند ، می باشد.

ب) شرایط نگهداری مواد غذائی در هنگام زلزله که بسته به درجه فساد مواد غذائی ،نیاز یا عدم نیاز به شرایط نگهداری ویژه تقسیم بندی شده و در صورتیکه امکان تأمین شرایط نگهداری در منطقه وقوع حادثه وجود نداشته باشد لازم است در محل هایی به دور از محل زلزله زده که شرایط نگهداری مطلوب مواد غذائی فساد پذیر وجود دارد،مواد غذایی را نگهداری نموده و به میزان نیاز مصرف روزانه بین زلزله زدگان توریع شود.

ج) بازرسی های مداوم و موثر در مناطق زلزله زده ازمواد غذایی که خارج ازمنطقه بلا دیده توسط مقامات رسمی و جمعیتهای امدادی داوطلب فرستاده شده اند ، برای حصول اطمینان از اینکه در جریان حمل به منطقه ، فاسد نشده اند، مورد بازرسی قرار گیرند . بازرسی غذاهای پخته شده که توسط واحد های سیار تغذیه توزیع می شود .بازرسی کیفیت آب مرکز تهیه غذا،بازرسی انبارهای مواد غذایی، نظارت بر مراکز تهیه غذا،نظارت و مدیریت کارکنان مواد غذایی مشتمل بر معاینات بهداشتی و آموزش،بازرسی وسایل نقلیه ای که برای انتقال مواد غذایی به کار می روند.

* مرحله بازسازی که شامل اقداماتی چون تعمیر و بازسازی مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی و منابع و تاسیسات آب شرب ، مراکزخدمات پزشکی و بهداشتی، کنترل محیط خدمات رفاهی و .... می باشد.

*نتایج و بحث

فعالیتهایی که به منظور مقابله با آثار زلزله در مقوله مواد غذایی و به حداقل رساندن آن و پیشگیری از آسیب های آتی انجام می شوند را می توان در چهارچوب طرح واکنش اضطراری زلزله با رویکرد منابع غذایی مدیریت نمود.این طرح شامل فرایند آمادگی ، کاهش ریسک و عادی سازی وضعیت اضطراری مواد غذایی هنگام زلزله است.به هنگام تدوین طرح باید جنبه های مختلفی را در نظر گرفت. مانور های دوره ای به منظور حفظ آمادگی نیروهای متخصص،ارزیابی ادوات و تجهیزات،ارزیابی وظایف و مسئولیت های افراد در اقدامات بهداشت محیطی خصوصا در مقوله بهداشت مواد غذایی،ایجادآمادگی و مقابله با شرایط اضطراری ، نحوه استفاده از تجهیزات اضطراری،تمرین و مرور طرح،ارزیابی روابط بین بخشی و امکان بازنگری روشهای اجرایی واکنش اضطراری ،ممیزی سالانه منابع غذایی میتواند نقش تعیین کننده ای در آمادگی مقابله با شرایط اضطراری وقوع زلزله داشته باشد.همچنین اختصاص بودجه مجزا به منظور تهیه و اجرای این برنامه‌ها در حوزه‌های تابعه معاونت بهداشت ،اعمال هماهنگیهای درون بخشی، برون بخشی و استاندارد نمودن روشهای فنی مدیریت واکنش اضطراری زلزله، تامین منابع و امکانات پشتیبانی اعم از بودجه، نیروی انسانی، تجهیزات، انبارها، موادغذایی و آشامیدنی وآموزش نیروی انسانی و عموم ،نظام ثبت و گزارش دهی اطلاعات ،پایش و ارزشیابی اقدامات انجام شده و پژوهش ازجمله مهمترین ملزومات و جزء جدایی ناپذیر مدیریت صحیح و کاربردی مواد غذایی هنگام شرایط اضطراری زلزله می باشد.

- نتیجه گیری

هر جامعه ای که احتمال مواجه شدن با زلزله را احساس می کند، باید تدابیر مدیریتی ،مقابله با بحران مواد غذایی هنگام زلزله را پیش بینی و عملیاتی نموده و پیوسته آنرا پایش کرده و در مسیر رفع کاستی های احتمالی آن گام بردارد.

منابع

[1] How to plan for workplace Emergencies and Evacuations, OSHA 30088, 2001 ( Revised)
[2] Emergency Management Guide for business & industry, Thomas Wahle – Gregg Beatty, FEMA Contract EMW -90-C-3348

[3] American Red Cross. Food and Water in an Emergency. FEMA 477 A5055, August 2004

[4] WHO. Environmental health in emergencies and disasters: A Practical Guide. Edited by B. Wisner and J. Adams. 2002; p92-125

جهت اشتراک این صفحه از طریق تلگرام روی تصویر زیر کلیک کنید

سایت بهداشت محیط ایران

سایت بهداشت محیط ایران