بهداشت محیط, کنترل عواملی از محیط زندگی انسانی است که بنحوی روی سلامتی جسمی, روحی و روانی افراد اثرمی گذارد,عواملی که هرکدام نقش حیاتی در زندگی روزمره دارند و بعد از وقوع حوادث غیرمترقبه مثل سیل وزلزله...کنترل این عوامل ازدست مسئولین خارج شده وشرایط خطرناک وجدیدی بوجودمی آید که سلامتی مردم را بطور جدی درمعرض تهدید قرار می دهد.عوامل وفاکتورهای بهداشت محیطی دراینگونه بحرانها،که بعداز زلزله درشهر بم نیز ازنزدیک توسط نویسنده مشاهده گردید وجلب توجه می نمود عبارتند از:

قطع آب لوله کشی شهری و بدنبال آن عدم دسترسی مردم به آب سالم, تخریب شبکه های جمع آوری فاضلاب واحتمال اختلاط منابع آب وفاضلاب, عدم جمع آوری زباله های شهری و بیمارستانی و مختل شدن نظافت شهری, عدم جمع آوری و دفن بموقع اجساد انسانی و حیوانی, در دسترس نبودن سرویس های بهداشتی مناسب و کافی و همچنین اقلام بهداشتی مورد نیاز از قبیل صابون, تاید, شامپو، مواد گندزدا و کیسه های زباله و سطل های زباله و..., فساد مواد غذایی بدلیل قطع برق سردخانه ها و تخریب انبارها و سردخانه های مواد غذایی, فقدان سر پناه و منزل مناسب و استنشاق گرد وغبار ناشی از آوارها, افزایش حشرات و جوندگان ناقل در منطقه، بدلیل ایجاد شرایط مطلوب برای رشد و تولید و تکثیر آنها، بخصوص در شهری مثل شهر بم که سابقه شیوع بیماری ناشی از اینگونه حشرات وجود داردو در نهایت مختل شدن سیستم ارائه خدمات بهداشتی از جمله عواملی هستند که بطور جدی سلامت مردم را بعد از حادثه زلزله تهدید می نمایند.

توجه خاص به فاکتورهای بهداشت محیطی بعدازعملیات امداد ونجات,ازمهمترین نگرانیهاواولویتهای مسئولین بهداشتی بعدازوقوع بحران می باشد تا بتوانند مدیریت موفقی را با تکیه برتجارب وبرنامه ریزی مناسب خود اعمال کنند.دراین مقاله,سعی خواهد شد با توجه به بازدید انجام شده از شهر بم بعد از وقوع زلزله و با توجه به مشکلات موجود در آن زمان ،پیشنهاداتی مناسب وکاربردی برای اجرای یک مدیریت بهداشت محیط موفق بعد از وقوع چنین حوادثی ارائه شود، تا در بحرانهای احتمالی آینده کمک و راهنمائی موثر باشدو با تکیه بر انجام اقدامات ضروری بلافاصله بعد از وقوع بحران و مدیریت متمرکز بتوانیم اثر بخشی مجموعه فعالیت های بهداشتی رادوچندان کنیم.بخصوص برای نیروهای نظامی که درچنین شرایطی جزءاولین نیروهای امداد رسانی و عمل کننده در منطقه بحران زده می باشند و مردم از آنها انتظاراتی دو چندان دارند.

لغات کلیدی: بهداشت محیط- زلزله بم- مدیریت بهداشت محیط در بحران- آب - فاضلاب- زباله –حشرات وجوندگان

بررسی مدیریت بهداشت محیط بعدازوقوع زلزله بم وارائه راه کارهای مناسب

باتوجه به مشکلات بعد از زلزله

مقدمه: شهر بم در استان کرمان و در فاصله 185کیلومتری از این شهر قراردارد ودارای آب و هوای کویری است که دسترسی به آن از طریق جاده زمینی و هوایی و راه آهن امکان پذیر است.مردم بم با اطمینان از سالم ماندن بنای گِلی و تاریخی بم هرگز انتظار چنین زلزله ای را نداشتند و حتی به پیش لرزه های زلزله اصلی هم توجهی نکردند و متاسفانه زلزله بم اتفاق افتاد و شهر بم را بکلی منهدم کرد. زلزله قابل پیش بینی نیست ولی خسارات آن قابل پیشگیری هست وبا یک برنامه ریزی اصولی و منسجم و جامع خاص شرایط اضطراری و تمرین آن ,خسارات زلزله قابل پیشگیری و کاهش است همان گونه که ژاپنی ها خسارات عظیم زلزله های کوچک را با برنامه ریزی صحیح به گونه ای پیشگیری کرده اند که وقتی زلزله 7 ریشتری اتفاق می افتد فقط تعدادی قوطی مواد غذایی از قفسه های ویترین فروشگاههای آن بر زمین می ریزد. به امید روزی که ما هم در ایران به این مرحله برسیم و دیگر شاهد وقوع حوادث مشابه حوادث زلزله بم و مرگ دسته جمعی عزیزانمان نباشیم.

در بین40نوع بلایای طبیعی شناخته شده در سطح جهان تا بحال 31مورد أن در ایران اتفاق افتاده است. بعد از وقوع حوادث غیر مترقبه بخصوص سیل و زلزله, بیش از هر چیزی در ابتدا زنده ماندن مردم وعملیات امداد و نجات, و درادامه حفظ سلامتی مردم بخصوص سلامتی کودکان و خانمها وکنترل وضعیت بهداشت محیط و تسلط بر وضع جدید حائز اهمیت است و بی توجهی به آنها سلامتی مردم را بشدت تهدید می نماید.

به همین علت باید در طرحها و برنامه های تعریف شده برای شرایط اضطراری بخوبی موضوعات بهداشت محیط مثل تامین آب سالم و کافی, توجه به دفع بهداشتی فاضلاب و مدفوع, مبارزه با حشرات و جوندگان, تامین غذای سالم, تامین اقلام بهداشتی مورد نیاز, دفن اجساد بجای مانده از حادثه, نظافت شهری و ایجاد سر پناه مناسب, آموزش بهداشت مورد توجه قرار گیرند و مسئولیت هر کدام از موارد فوق و کسانی که انجام آنها را بر عهده دارند بطور دقیق تعریف شود تا بدینوسیله از تکرار و انجام کارهای موازی و رها شدن بعضی کارهای دیگر مثل مواردی که در مدیریت بعد از بحران زلزله بم واقعاً آزار دهنده بودممانعت بعمل آید.(1)گرچه گستردگی حادثه،کار مدیریت بحران را مشکل تر کرده بود.

در این مقاله سعی شده بعضی از موضوعات بهداشت محیطی , بعد از زلزله بم مورد بررسی قرارگرفته و در ادامه آن پیشنهادات کاربردی و موثری ارائه شود.

1- تامین آب سالم و کافی :

بعد از وقوع بلایای طبیعی و انجام اولویتهای اورژانسی ، انجام اقدامات بهداشتی و بهسازی محیط تا رسیدن به وضعیتی پایدار ومطلوب ضروری است. معمولا” به مراکز تولید برق ، تصفیه خانه های آب ، شبکه های توزیع آب و شبکه های جمع آوری فاضلاب و تصفیه خانه های فاضلاب, حین حادثه آسیب می رسد ولازم است با انجام اقدامات بموقع اصلاح وبازسازی شوند . در این شرایط تعداد زیادی از مردم به آب سالم دسترسی نخواهد داشت و اگر به موقع آب سالم در دسترس آنها قرار نگیردممکن است در اثر مصرف آبهای آلوده بیمار شوند. بعد از زلزله بم تاسیسات و شبکه آبرسانی شهر با تخریب بالای 70% مواجه شده بود به نحوی که در تمام نقاط شکستگی و ترکیدگی لوله های آبرسانی اتفاق افتاده بود وامکان آبرسانی مطمئن برای شرب وجود نداشت و در این شرایط آب شرب مصرفی مردم از طریق آبهای بسته بندی وبطریهای 1/5 لیتری و بعضا تعدادی تانکرهای ثابت وسیار تامین گردید,وبا بکارکیری دو دستکاه کلررن کاری وکندردایی أبهای مصرفی مردم نقش موثری در پیشگیری از وقوع اپیدمیهای مرتبط با آب داشت.علی رغم سالم ماندن مخرن اصلی دخیره أب و منابع اصلی تامین آب شهر که چاه عمیق و قنات بوده است ،بدلیل تخریب و شکستگی وسیع شبکه آبرسانی امکان بهرهبرداری از آن مانند قبل، وجود نداشت.(2)

آب سالم مورد نیاز در چنین شرایطی , ممکن است یا از داخل شهر محل وقوع حادثه تامین شود و یا ممکن است از شهرها و مناطق دیگر آب به محل حادثه وارد شود. کنترل آن منابع توسط مسئولین بهداشتی و اطمینان از سلامت آب قبل از مصرف ضروری است و لازم است در مبادی ورودی شهر کیفیت آب ورودی توسط مسئولین بهداشتی بررسی و بعد از تایید اجازه ورود به شهر و توزیع برای مصرف داده شود. در این شرایط وجود کلر باقی مانده حداقل یک میلی گرم در لیتر بعد از نیم ساعت تماس آب و کلر ضروری است تا بتوان با اطمینان اجازه مصرف آب را به مردم داد. یک کاردان بهداشت محیط بخوبی می تواند این کنترل و نظارت را انجام داده و نتایج را در فرمهای مخصوص ثبت و جمع بندی و گزارش نماید.که البته در شهر بم این کار با نظارت مسئولین بهداشتی و با کمک پرسنل شرکت آب و فاضلاب بم انجام می شد.

گر چه آبهای بسته بندی و سالم بوفور در دسترس بودند ولی خنک نبودند و این مسئله باعث پرت ومصرف ناقص و غیر اصولی اینگونه آبها می شد. پیش بینی تهیه یخ سالم برای فصول گرم سال از ضروریات است.

سیستم لوله کشی آب شهری بعد از یک هفته در بعضی قسمتها راه اندازی شدولی بدلیل ترکیدگی و نشت آب از لوله های شکسته, تلفات آب خیلی بالا بود.درب بعضی از مخازن ثابت آب باز بود و توزیع آب با کمک تانکرهای سیار هم از چاههای موجود در شهر انجام می شد.

با توجه به این که آب شرب مصرفی مردم از آبهای بسته بندی بود و مواد غذایی کنسرو شده استفاده می کردند و با توجه به کنترل های اعمال شده و فصل وقوع زلزله در بم که فصل گرما نبود, تا روز بیستم بیمار عفونی مراجعه کرده به بیمارستانها و درمانگاههای مستقر در شهر بم ثبت نشده بود.

اهمیت آب با توجه به استعداد آن در انتشار بیماریها، بسیار زیاد است و کمتر سرمایه گذاری مانند تامین آب سالم می تواند نتایج بهداشتی بسیار مطلوب و وسیع در پی داشته باشد،به نحوی که وفور یا کمبود آب سالم میتواند به معنای سعادت یا فقر و زندگی یا مرگ و حتی عامل بروز جنگ باشد. اگر آب مصرفی بعد از حادثه آلوده باشد می تواند منجر به شیوع اپیدمیهای خطر ناکی در منطقه شود و حادثه ای درد ناکتر را در پی داشته باشد.(3)با پیش بینی یک حادثه لازم است تا حداکثر امکان, آب سالم تهیه و ذخیره شود تادر زمان بروز حادثه بدقت و حساب شده بین نیازمندان توزیع شود . در چنین شرایطی استفاده از ظروف آب بسته بندی شده یک تا چند لیتری پلاستیکی سبب میشود در شرایط حادثه بتوان بهترو آسانتر و آب سالمتری را بین نیازمندان توزیع کردو حتی سهمیه هر خانواده را به ایشان تحویل داد کاری که بعد از وقوع زلزله بم مورد توجه قرار گرفت.بهتر است در این شرایط هر آب دیگری که قرار است استفاده شود ,ابتدا ده دقیقه جوشانده شده ویا کلرزنی شود ,وبعد مصرف شود. لازم است علاوه بر آب به مقدار کافی قرص کلرویا ترکیبات مناسب آن نیز برای شرایط اضطراری جهت کلرزنی آب شرب ذخیره شود.(4)

هر خانواده ای وابسته به سن ، شرایط فیزیکی و فعالیتها و شرایط آب و هوائی منطقه خود مقادیر مختلفی آب نیاز دارد که باید برای شرایط خاص ذخیره نماید . ولی بطور متوسط ذخیره 4 لیتر آب در روز به ازای هر نفر مناسب است . در چنین شرایطی باید کمتر و به اندازه نیاز برای نوشیدن استفاده نمود و بیشتر برای روزهای بعد ذخیره کرد و برای رسیدن به این منظور باید به مردم آموزش داد تا بتوانند درست و به اندازه مصرف کردن را برای مدتی تحمل و رعایت نمایند.(4)

بهتر است ظروف ذخیره آب در مکانی تاریک ، خنک و بابر چسب اطلاعاتی مناسب وکلر کافی در دسترس برای گند زدائی آب نگهداری شود.

برنامه ریزی لازم جهت ذخیره آب کافی قبل از وقوع حوادث غیر مترقبه در مقیاس کوچک و بزرگ ،برای چنین شرایطی یکی از فاکتورهای مهم است که باید در اماکن مختلفی در سطخ شهر این ذخیره سازی انجام شود چون انتظار نداریم تمام مخازن ذخیره طی حادثه آسیب ببینند و نابود شوند چون ساختمان مخازن ذخیره آب باید از استحکام لازم در مقابل حوادث برخوردار باشند.موقعیت مکانی و پراکندگی این مخازن باید به گونه ایی باشد که برای شرایط خاص در دسترس و قابل استفاده باشندو بتوانند آب مصرفی ده روز جمعیت تحت پوشش خود را در زمان وقوع حوادث تامین نماید.(5)

از طرفی شناسائی دقیق کمیت و کیفیت تمام منابع آب, درهرشهرومنطقه ایی اعم از منابع آبهای سطحی (رودخانه ها,دریاچه ها)و زیر زمینی(چاه ,چشمه ,قنات و...) ومنابع آب شور ,حتی تا شعاع 50کیلومتری متناسب با نیاز پیش بینی شده ، ضروری است تا در شرایط اضطرار بتوان از آنها به جای منابع آب خسارت دیده داخل شهر استفاده نمود

همیشه و تحت هر شرایطی نیاز به آب شیرین و سالم برای نوشیدن وجود دارد. انسان برای چندین روز ممکن است بدون غذا زندگی کند اما بدون آب هرگز نمیتواند به حیات خود ادامه دهد . به همین دلیل یکی از اولویتهای مهم و اصلی تدارکات و امداد رسانی به حادثه دیدگان تهیه و تامین آب شرب مصرفی آنهاست و به همین علت سلامت آب و حفاظت از منابع آب برای جلوگیری از هر حادثه احتمالی ،حتی عملیات خرابکاری دیگران لازم و ضروری است و همانطور که تامین آب شرب برای افراد شرکت کننده در یک عملیات نظامی از مهمترین و اولین وظیفه لجستیک هر یگان است ، در یک حادثه غیر مترقبه نیز تامین آب سالم برای حفظ سلامتی و بقا مردم ضروری است و در این شرایط نیازمند برنامه ریزی مناسبی هستیم که فورا عملی و قابل اجرا باشد.

در بسیاری از شرایط اضطراری که بوقوع می پیوندد ممکن است برای استفاده از منابع آب در دسترسی که بعضا” آبهای سطحی هستند و یا منابع آب شور نیازمند تصفیه خانه های سیاری باشیم که بتوانند در اسرع وقت آب را تصفیه ودر اختیار مصرف کننده گان قرار دهند .امروزه کاربرد دستگاههای تصفیه آب به روش اسسمز معکوس جایگاه خاصی پیدا کرده اند و با قابلیتهای بالائی که دارند توانسته اند نیاز نیروهای نظامی را در شرایط مختلف تامین کنند و تابحال جایگزین مناسبتر برای آنها یافت نشده است و همین روش را می توان در شرایط اضطراری راه اندازی و بکار گیری نمود و به کمک آن آب شرب مصرفی مردم را تهیه نمود .(6) این روش به علت دارا بودن غشا نیمه تراوا می تواند انواع آلاینده های آب مثل مواد آلی ، باکتریها و ویروسها و سموم و عناصرجزئی، هیدروکربنها و نمکهای محلول را حذف نماید و روش مطمئنی در حوادث بیولوژیکی احتمالی در آینده است و خود ازحفاظت کافی برخوردار است، در شرایطی که حادثه ای نباشد, آب بعد از صاف سازی در تصفیه خانه ها و بعد از گندزدائی قابل شرب است ولی زمانی که حادثه ایی ناشی از انتشار عوامل NBC اتفاق افتد لازم است آب بعد از فیلتر شدن با گذراندن فرایند تصفیه ریورس اسمز و سپس بسترهای کربن فعال و گند زدائی مصرف شود تا از این طریق از عدم وجود آلودگی در آب اطمینان حاصل شود .

روش اسمزمعکوس در شرایط آب و هوائی مختلف وبرای تصفیه انواع آبهای با کیفیت متفاوت کاربرد دارد و در طول شبانه روز قابل استفاده بوده و قابلیت جابجائی و تحرک بالائی دارد و از وزن و اندازه مناسبی برخوردار است وتکنولوژی آن به روز و بهره برداری و نگهداری از آن آسان است .(8،7،6 )

روشهای مختلف و نکاتی که جهت تهیه آب شرب در شرایط اضطراری به ما کمک می کند و توصیه شده اند عبارتند از :

1- تامین ودخیره ساری کافی آبهای بسته بندی شده استاندارد در حجمهای مختلف که لازم است برای شرب خنک هم باشد.

2- استفاده از منابع آب ذخیره شده در سطح شهر بعدازکنترل و اطمینان از سالم بودن آن و در صورت لزوم جیره بندی کردن آب شرب متناسب با جمعیت و میزان آب در دسترس .

3- استفاده از منابع آبهای زیر زمینی برای شرب بعد از گند زدائی با کلر ودر صورت اطمینان از عدم آلودگی آن.

4- استفاده از دستگاههای متحرک تصفیه آب به روش اسمز معکوس جهت تصفیه آب منابع آبهای سطحی و منابع آب شوردر صورت لزوم .

5- استفاده از روش تقطیر گودالی و و روشهای تقطیری ساده برای تهیه مقادیر کم آب شرب .(7)

6- فراهم کردن شرایط مناسب به گونه ای که مصرف آب به حداقل برسد مثلا” با دادن آموزش به مردم که غیر مستقیم در مصرف آب تاثیر زیادی دارد .

7- برنامه ریزی یرای بهبود و اصلاح و تسهیل فعالیتهای آبرسانی در مراکزی که مردم مستقر شده اند.

8- کنترل مستمر و نظارت بر کیفیت آب شرب مصرفی مردم با گندزدائی و کلرزنی و کلرسنجی و انجام آزمونهای میکروبی آب در شرایط مناسب.

9- پیش بینی و ذخیره دستکاه کلررن وتجهیزات ولوازم یدکی کافی برای جایگزین کردن با تجهیزات نابود شده که در سرعت عمل و رفع اشکالات و خرابیها ی بوجود آمده وراه انداری سریع شبکه أبرسانی بسیار موثر است .

10- مصرف زیاد کلر توسط آب هنگام گند زدائی ،زنگ خطر و چراغ قرمز و ممنوعیت استفاده از آن آب را می رساند و وجود کلر باقی مانده کافی (حداقل نیم میلی گرم در لیتر)بعد از زمان تماس حداقل نیم ساعت چراغ سبز استفاده از آب جهت شرب می باشد .

11- دقت کافی درشناسائئ وانتخاب منابع آب وکمیت وکیفیت آب آنها و روش مناسب تهیه وتصفیه آب قبل از حوادث عیر مترقبه ,به نحوی که دسترسی سریع به آب سالم در مواقع لزوم امکان پذیر باشد .(3)

12- در شرایطی که احتمال حملات اتمی وجود دارد به همان نسبت منابع آبهای سطحی هم آلوده می شوند .در چنن شرایطی بهترین کار استفاده از آب چاهها و چشمه های حفاظت شده و مطمئن می باشددر غیر این صورت باید آب از مناطق دور دست که آلوده نشده اند تهیه شودو یا باید از بطریهای آب آماده استفاده کرد.(9)

13- ساخت وساز مخازن ذخیره آب ,تصفیه خانه ها و شبکه های آبرسانی و ایستگاهای پمپاژ آب باید از استحکام لازم در مقابل حوادث احتمالی برخوردار باشندوضمنا باید ساخت و ساز تاسیسات آبی در اماکنی باشد که از تهدیدات طبیعی احتمالی دور بوده و با پیش بینی لازم, آسیب پذیری آنها در مقابل حوادث به حداقل ممکن برسد.

14- ایجاد سطح سلامت مناسب در هر شرایطی بخصوص شرایط اضطرار با تامین أب سالم و رعایت اصول بهداشت محیط ممکن است.

دفع بهداشتی فاضلاب:

دفع بهداشتی فاضلاب خانگی و سرویسهای بهداشتی بعد از زلزله بم یکی از مهمترین مشکلات اردوگاههاومحل استقرارمردم در کنار منازل تخریب شده خود, بود.فاضلاب تانکرهای ثابت در محل پخش می شدوکمترنظارت وبرنامه ای برای آنها بود. برای دفع مدفوع هم طرح منسجمی اجرا نشده بود و هر گروه یا هر اردوگاهی متناسب با امکانات خود توالت های صحرایی را ایجاد کرده بودند که بعضاً از استانداردهای بهداشتی لازم برخودار نبود. وجود طرح مناسبی برای دفع بهداشتی مدفوع بویژه زمانی که حادثه در حد گسترده مثل شهر بم اتفاق می افتد از اهمیت بالائی برخوردار است. وجود طرح هاو سازه های سبک و قابل حمل و نقل برای سرویس های بهداشتی به تعداد کافی و متناسب با جمعیت ضروری است که در شهر بم در بعضی اردوگاه ها بصورت کانکسهای پیش ساخته وجود داشت ولی بدلیل هماهنگ نبودن با فرهنگ مردم و عدم ارائه آموزش های بهداشتی کافی متاسفانه بخوبی مورد بهره برداری قرار نمی گرفت. مدیریت تامین آب برای شستشو, دفع فاضلاب, شستشو و نظافت محوطه کانکسها, با مشکلاتی مواجه بود که راندمان آنها و رغبت مردم برای استفاده از آن سرویسها را تحت تاثیر قرار داده بود.

سرویسهای بهداشتی از قبیل حمام, توالت و روشویی حتی در اردوگاهها بویژه برای خانمها و بعد از گذشت20 روز از حادثه به تعداد کافی فراهم نشده بود و حتی امدادگران هم بعضاً 15-10 روز بود استحمام نکرده بودندو آن تعدادی که بصورت صحرایی تهیه شده بود به گونه ای نبود که خانمها بتوانند براحتی و از روی رقبت از آن استفاده نمایند.

از حضور بازرسان بهداشتی کافی در سطح شهر خبری نبود و آموزش بهداشت هم حضور فعال و لازم را در سطح شهر بم نداشت و خلع فعالیت های آموزشی براحتی مشهود بود.در حالیکه امکان فراخوانی بیشتر نیروهای تخصصی بهداشت,در بم فراهم بود تا بتوان از تجارب و تخصص آنها درکنترل وضع بهداشتی استفاده مطلوبی نمود ووضعیت بحرانی و نامطلوب بهداشتی را زودتر سرو سامان بخشید.

باز بودن سقف کانالها و چاههای فاضلاب کنار کانکسهاسبب جذب حشرات و مگسها شده بود که لازم بود سقف آنها بطور کامل پوشیده شود.

چاههای دهان گشاد و فاضلاب که در اردوگاهها ایجاد شده بودند از حفاظت کافی برخوردار نبودند و احتمال سقوط کودکان در آنها وجود داشت.

برای دفع بهداشتی فاضلاب توجه به نکات ذیل بخصوص در طراحی اردوگاهها برای شرایط اضطراری ضروری است:

- انتخاب محل مناسب برای احداث سریع توالتهای صحرایی و یا نصب کانکسهای مجهز ساخته شده آماده از قبل برای دفع بهداشتی مدفوع از اولین اقدامات ضروری است.

- حفر چاه فاضلاب برای تانکرهای ثابت و جلوگیری از پخش فاضلاب ساده ترین وکاربردی ترین کاری است که با یک آموزش ساده به مردم می توان از عوارض و اثرات دفع غیر بهداشتی فاضلاب جلوگیری نمود.

- متمرکز کردن منابع آب ثابت متناسب با نیاز,بصورتی که براحتی در دسترس مردم باشد و جلوگیری از استقرار تانکرهای آب بصورت پراکنده وحفرکانالها وترانشه های جذبی سرپوشیده برای دفع بهداشتی فاضلاب ازجمله اقداماتی است که درکنترل و دفع بهداشتی فاضلاب درکوتاه مدت وبرای مراکز تجمع مردمی بسیار موثر و مطلوب وضروری است.

- تحت هبچ شرایطی تجمع فاضلاب و آبهای سطحی در محیط باز نباید وجود داشته باشد.این مسئله برای مناطقی مثل بم که بیماریهای مالاریا و سالک در انجا اندمیک هستند از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد.

-وجود طرح هاو سازه های سبک و قابل حمل و نقل برای سرویس های بهداشتی به تعداد کافی و متناسب با جمعیت ضروری است.

جمع آوری و دفع بهداشتی مواد زائد جامد:

وجود مواد زائد در معابر و سطح شهر بعد از وقوع حادثه غیر مترقبه یکی دیگر از مخاطرات بهداشت محیطی است که بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد منظره ای زشت و ناخوشایند سبب فساد مواد آلی و ایجاد بوی تعفن و در نهایت آلودگی منابع ‌آب و خاک و هوا و جلب حشرات و جوندگان می شود. بعد از زلزله در شهر بم متاسفانه جمع آوری و دفع بهداشتی مواد زائد بویژه زباله های بیمارستانی و نظافت شهری در ابتدا چندان مورد توجه و جزء اولویتهای کاری مدیران بحران نبود تا این که تجمع ظروف یکبار مصرف, مواد غذائی فاسد شده, پسمانده های مواد غذائی و نان خشکهای فاسد شده, لوازم خانگی اسقاط شده در سطح معابر واطراف چادرها و شهر باعث بروز مشکلاتی گردید که نتیجه آن ورود کاروانی از نیروهای خدمات شهری شهر شیراز و یزد به بم و شروع عملیات نظافت و پاکسازی سطح شهر از مواد زائد و پس مانده های غذایی بود که از نظر روحی و روانی اثر زیادی روی روحیه مردم و انعکاس خوبی هم در رسانه ها و رادیو تلویزیون داشت.گویا یک مسئله مهمی که تا آن لحظه مدیران کنترل بحران از آن غافل بودند یکباره مورد توجه قرار گرفت,به گونه ای که با حضور نیروهای خدمات شهری و پاکسازی چهره شهر از مواد زائد و زباله ها روحی تازه در کالبد شهر دمیدند و نویدی تازه همراه با امید ودلگرمی به مردم شهر دادند که شهر بم دوباره زنده و فعال شده و زندگی در این شهر دوباره آغاز گردیده است و خود امدادگران هم با دیدن نیروهای فعال خدمات شهری خوشحال شده و از روحیه مضاعف برخوردار می شدند. بیش از هر چیز وجود ظروف یکبار مصرف بود که جلب توجه می نمود و توجه به مسئله بازیافت آنها در برنامه ریزی کنترل بحران قبل از وقوع حادثه جالب و بسیار مفید و ضروری است. از طرف دیگر در بین سیل کمکهای مردمی نانهای ارسالی مردم به دلیل عدم بسته بندی مناسب و یا بعلت بیش از حد نیاز بودن و یا نگهداری در شرایط نامناسب ,فاسد شده بودند که لازم است در این خصوص توجه و برنامه ریزی مناسبی بشود. در این شرایط با توجه به این که مردم بم بعضاً دامدارهم بودند,با کمک ماشینهای وانت خود اقدام به جمع آوری نان خشکها برای مصارف دام خود می نمودند.

بعد از شروع جمع آوری زباله از شهر بم, با کمک کامیونهای موجود زباله ها به محلی خارج از شهر که حدوداً ده کیلومتر فاصله داشت منتقل می شد.

نکته قابل توجه اینکه بعضا در لیست لوازم و اقلام مورد نیاز,که جهت کمک های مردمی توسط هلال احمر و از طریق رسانه ها درخواست میشد, علی رغم این که نیاز مبرم به وجود بعضی اقلام بهداشتی بود و در اختیار مسئولین مدیریت کنترل بحران در شهر بم نبود, یا خیلی کم بود, درخواست نمی شد. طی حوادث غیر مترقبه بخصوص زلزله به اقلام بهداشتی و بعضاَ تجهیزات حمل و نقل زباله نیاز مبرم می باشد و لازم است من بعد در لیست درخواست کمک های مردمی مورد توجه قرار گیرد که عبارتند از:

کیسه زباله, سطل زباله, جاروی مخصوص نظافت محوطه, پارچه تنظیف,صابون, شامپو, تاید, خمیر دندان, مسواک, اسکاچ, ماسک, اقلام ضد عفونی کننده مثل کرئولین, هالامید,مواد گندزدا و قرصهای کلر ,پودر پر کلرین جهت گندزدائی حمامها, توالتها و منابع آب ,کیت کلرسنج ,سموم و حشره کشها و….

این اقلام مبایست در اختیار مسئولین بهداشتی کنترل بحران قرار گرفته و متناسب با نیاز توزیع شود و دراختیار ساکنین اردوگاهها و یا چادرهای موقت قرار گیرد.برای استفاده بهینه از این وسایل می بایست آموزشهای لازم در خصوص نحوه استفاده از انها به مردم آموزش داده شود .

وجود گرد و غبار زیاد یکی از مشکلات بهداشتی و آزار دهنده امداد رسانان بود که با بکارگیری ماشینهای آتش نشانی از روز سوم حادثه به بعد, نقش موثری در کاهش گرد و غبار و نظافت شهری داشت. به همین علت پیش بینی کافی این گونه تجهیزات نیز ضروری است. از طرفی وجود باد های موسمی وطوفانهای گرد و غبار در شهر بم سبب بروز مشکلات تنفسی برای مردم و امداد رسانان شده بود و نیاز مبرم به تعداد زیادی ماسک محسوس بود. اکثرامداد رسانان خارجی مستقر در بم امکانات مورد نیاز خود بخصوص ماسک با خود به همراه داشتند و پیش بینی های لازم را کرده بودند.در مواردی مردم که چادرهای خود را روی خاکهای بجای مانده از تخریب منازل خود احداث کرده بودند, با وزش باد حجم بالائی گرد و غبار بداخل چادرهای آنها وارد می شد.

جمع آوری لوازم خانگی اسقاط شده در محل مشخص و جلوگیری از پراکندگی آن در سطح شهر ضروری است مسئله ای که چندان در شهر بم مورد توجه نبود و در هر گوشه و کناری وسائل اسقاطی به چشم می خورد. از طرفی ارسال کمک های مردمی اسقاطی و دست دوم مثل لباس و چراغ والر.... و یا با بسته بندی نا مناسب آنهایکی از مشکلات بهداشتی بود, که بر حجم زباله های تولیدی افزوده بود و مردم رقبتی به استفاده از آنها نداشتند.

سوزاندن زباله داخل شهر سبب ایجاد بوی تعفن و ناراحتی مردم بود.

جهت کنترل حشرات و جوندگان توجه به مسئله جمع آوری بموقع و دفع بهداشتی زباله ها از اهمیت بالایی برخوردار است و باید تیمهای مخصوص حداکثر 48 ساعت بعد از حادثه ،عملیات نظافت و جمع آوری زباله ها را از سطح منطقه حادثه دیده شروع نمایند تا وضعیت بهداشتی آز آن که هست بد تر نشود.ضمنا انتخاب محل مناسب برای دفع ودفن بهداشتی زباله ها ضروری است تا زباله های جمع آوری شده در مکان مناسبی دفع شوند که مشکلات بهداشتی جدیدی ایجاد نکنند.

وضعیت بهداشتی اردوگاهها و محلهای استقرار مردم:

اماکن احداث شده قبل از زلزله چه آنهایی که از قدیم ساخته شده بودند و چه آنهایی که جدیدا بنا شده بودند,غالباً از استحکام کافی و لازم برخوردار نبودند و این مسئله باعث وارد آمدن خسارات سنگینی به جان و اموال مردم گردید. برای نمونه ساختمانهای غیر استاندارد احداثی در شهرک رزمندگان بم که بعد از زلزله 100% تخریب و به تلی از خاک و آجر تبدیل شده بودحکایت از غیر استاندارد بودن طرح و معماری و مصالح ساختمانی و عدم ایجاد فونداسیون محکم و استاندارد آن ساختمانها دارد که تلفات جانی و مالی بالایی را به همراه داشت.بعضا ساختمانهایی که به کلی منهدم نشده بودند دیگر قابل سکونت نبودند.

در بین اماکن بجای مانده و سالم, بعضاً اماکن نظامی سپاه بود که سبب شده بودساکنین آنها اکثراً سالم بمانند و به همین علت آنها جز اولین امداد رسانان بعد از زلزله بودند و کمک های شایانی به مردم ارائه دادند و نقش موثری در امداد رسانی و نجات مردم داشتند.

مردم بعد از وقوع حادثه در ابتدا رقبت وعلاقه ایی به بیرون رفتن از محل سکونت قبلی خود نداشتند و حاضر شده بودند بر روی ویرانه های بجای مانده خانه خود چادری بر پا کرده ودر همان محل اقامت کنند که این مسئله مشکلات زیادی را برای امداد رسانی داشت که عبارت بودند از:

1- امکان امداد رسانی وخدمات دهی متمرکز مانند افرادی که دریک اردوگاه ساکن هستند وجود نداشت.

2- دفع مدفوع و فاضلاب تولید شده به روش بهداشتی انجام نمی شد وبعضا فاضلاب در محوطه اطراف چادرها پخش وپراکنده شده بودکه خود منجر به ایجاد منظره ای ناخوشایند و بوی تعفن وجلب حشرات و جوندگان بود.

3- زباله های تولید شده بویژه ظروف یکبار مصرف اطراف چادرها پخش شده بود.

4- دراین شرایط احتمال گزش افراد ساکن در چادر توسط حشرات وحیوانات مزاحم مثل عقرب ومار وجود دارد.

5- عملیات آوار برداری و تجسس و جستجوی مفقودین را با مشکل مواجه می نمود.

در فاصله حداکثر 48-24 ساعت بعد از وقوع حادثه و انجام عملیات امداد و نجات باید اردوگاهها یا سرپناه مناسبی را در مکان هایی که از قبل برای چنین هدفی پیش بینی و طراحی شده اند برپا نمود وافراد بی پناه باقی مانده در منطقه حادثه دیده را به آن اردوگاهها هدایت نمود. در این شرایط لازم است تعداد اردوگاهها با وسعت کافی و با توجه به حجم خرابیها و تخریب منازل مسکونی مردم راه اندازی شود که از دیدگاه بهداشت محیطی باید دارای شرایط ذیل باشند:

1- حتی الامکان به محل زندگی قبلی مردم نزدیک باشد و انتقال و جابجایی مردم به آن محل براحتی ممکن باشد و مردم تمایل به استفاده از آن داشته باشند. چون بعضاً اردوگاههای احداث شده درشهر بم بدلیل دوری ویا نبودن امکانات کافی از سکنه خالی بود و مردم تمایلی به اقامت در آنها نداشتند.

2- عامل اصلی تهدید بحران پیش آمده, دوباره سلامتی مردم رادر محل اردوگاه تهدید ننماید و تهدیدات دیگری در منطقه وجود نداشته باشد.

3- تامین آب سالم و کافی برای آنها براحتی ممکن باشد.

4- محل انتخاب شده کمترین اثرات نامطلوب را بر محیط زیست داشته باشد.

5- دفع بهداشتی فاضلاب تولید شده و زباله ها براحتی امکان پذیر باشد.

6- نحوه استقرار چادرها مانع جابجائی و تردد آسان مردم نباشد.

7- اطراف چادرها به فاصله یک متر از وجود گیاهان پاکسازی شود و از عدم وجود لانه های حشرات و جوندگان اطمینان حاصل شود.

8- بهتراست انتخاب محل اردوگاهها قبل از وقوع حوادث احتمالی و بافرصت و مطالعه کافی انجام گیرد بنحوی که بتوان سرویسهای بهداشتی مناسب و کافی برای استفاده در شرایط بحرانی در آن احداث نمود.

9- محل انتخاب شده به گونه ای باشد که دسترسی به خدمات شهری به راحتی امکان پذیر باشد.

10-محل انتخاب شده مانع دسترسی امدادگران به محلهای آسیب دیده نشود ودست و پاگیر نباشند.

11-اقدامات آموزش بهداشت فردی ومحیطی از طرق ممکن به مردم ارائه شود و از قبل تسهیلات لازم در این خصوص می بایست همزمان با شروع بهره برداری از اردوگاهها پیش بینی شده باشدواقلام بهداشتی از قبیل صابون ،شامپو،تایدو…به اندازه کافی در اختیار مردم قرار گیرد.

12-ورودی ومحدوده اطراف اردوگاه باید بطورشایسته ایی از نظر امنیتی حفاظت شود.

13- در اردوگاه باید یک نفر به عنوان سرپرست ایفا نقش نماید تا امکانات لازم را برای مردم فراهم نماید.

14- بعد از استقرار مردم در چادرها برای هر چادر یک عدد سطل زباله درب دار و قابل شستشو و با حجم مناسب حداقل بیست لیتر ,به همراه کیسه زباله جهت نگهداری زباله های تولیدی آنها تحویل شود و روزانه حداقل یک نوبت توسط مسئولین ذیربط جمع آوری ودفع بهداشتی شود.

15- آب کافی و سالم برای مصارف شرب و مصارف بهداشتی آنها تامین شود.

16- نصب چادرها بطور صحیح و محکم انجام شود.

نتیجه نهایی:

اینکه اجرای یک برنامه و طرح آماده شده از قبل برای شرایط اضطراری دارای اثرات مفیدی خواهد بود که عبارتند از :

1- اقدامات انجام شده از یک اسنجام, هماهنگی و اثر بخشی مطلوب و در حد انتظار برخودار خواهد بود.

2- افراد وارد شده به منطقه حادثه دیده افرادی مسئول و با شرح وظایف مشخص وارد منطقه, می شوند و از دوباره کاری, کارهای موازی و سر در گمی افراد و در نتیجه پرت نیروی انسانی و زمان امداد رسانی جلوگیری می شوند.وضعیتی که در بم بعداز زلزله بوجود امد،تکرار نخواهد شد.

3- افراد وارد شده به منطقه, کمک کننده و امداد رسانان واقعی هستند و وسایل و تجهیزات مورد نیاز خود را به همراه دارند و نیازی به کمک دیگران نخواهند داشت.

4- افراد متفرقه و مزاحم به منطقه وارد نخواهند شد.

5- به کمک ها و امداد رسانان داخلی اتکا می شود چون فعالیت امداد رسانان خارجی بعضاً برای تبلیغ و کسب تجربه خود آنهاست.

سوالات:

1- اثرات اجرای یک برنامه طراحی شده از قبل برای شرایط اضطرار را بنویسید؟

2- روشهای تامین آب شرب سالم برای مردم بعد از وقوع حوادث غیر مترقبه را نام برده ومطمئن ترین آنها را نام معرفی کنید؟

3- مهمترین مشکلات بهداشت محیطی مردم بم بعد از زلزله را معرفی نمائید؟

4- مهمترین اقدامات بهداشت محیطی بعد از زلزله بم را توضیح دهید؟

منابع:

۱-معصوم بیگی حسین-کسب آمادگی در مقابله با حوادث غیر مترقبه

اولین کنگره بین المللی بهداشت و درمان ومدیریت بحران درحوادث غیر مترقبه-1382

۲- گزارش تیم ارزیابی سریع وضعیت بهداشتی و درمانی ،مشترک وزارت بهداشت ،درمان و آموزش پزشکی و دفتر سازمان جهانی بهداشت در ایران،زلزله بم –

مطالب مرتبط با موضع بالا در سایت بهداشت محیط ایران :