مقدمه و معرفی طرح (بیان مسئله) :
پسماند از تولیدات غیر قابل اجتناب هر جامعه و مدیریت پسماند یکی از نیازهای اصلی آن جامعه است. از این رو، استقرار سامانه مدیریت پسماند ضروری است. در سیستم مدیریت مواد زاید جامد، با توجه به میزان تولید و ترکیب پسماند، روشهای مختلفی برای مدیریت آن وجود دارد که علاوه بر هزینههای اقتصادی، بار محیط زیستی مختلفی در بر دارند(1). و باتوجه به اینکه مدیریت و مهندسی مواد زاید جامد شهری امروزه یکی از علوم پیشرفته در کشورهای جهان اول و کشورهای در حال توسعه محسوب می شود و توجه و بکارگیری دانش فنی روز جهان و استفاده از فناوریهای نوین بین المللی در اداره مدیریت شهری یکی از ارکان اصلی تعیین استراتژی ها و سیاست های بهداشتی و زیست محیطی در آن کشورها می باشد.تولید انواع زایدات جامد و بروز انواع ناسازگاری های اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی مربوط به آنها ، مدیریت خدمات شهری را با مشکلات عدیده ای در زمینه جمع آوری،حمل و نقل ،پزدازش و دفع اینگونه زایدات مواجه ساخته است (2). تعیین اجزاء و درصد هر یک از بخش های نظام مدیریت جامع نیازمند سامانه پشتیبان تصمیم گیری (DDS) است که به طور کمی و بر اساس آثار محیط زیستی و اقتصادی هر یک از اجز اء، مدیران و تصمیم گیران را در انتخاب اجزاء و ساما ندهی نظام مدیریت یاری دهد . مدیریت پسماند، به عنوان یکی از مسایل کلیدی محیط زیستی مطرح است و به همین سبب تقاضای روز افزونی برای تجزیه و تحلیل و مقایسه کارایی و اثرات محیط زیستی و فنی سیاست های مختلف مدیریت پسماند وجود دارد . چنین کاری را می توان با ابزارهای ارزیابی محیط زیستی انجام داد. ابزارهای مختلفی به منظور ارزیابی سامانه مدیریت پسماند وجود دارد که می توان به ممیزی محیط زیست ارزیابی اثرات محیط زیستی ارزیابی احتمال خطر، تحلیل جریان مواد و منابع و ارزیابی چرخه حیات(LCA) اشاره کرد(9).
ارزیابی چرخه حیات، رهیافتی است که به کمک آن جنبه های محیط زیستی در ارتباط با یک محصول یا فرآیند یا خدمات، در تمام طول حیات آن مورد بررسی قرار می گیرد. رویکرد حاکم بر انجام مطالعه چرخه حیات، گهواره تا گور می باشد(10) به این مفهوم که مراحل مختلف انجام یک فرآیند (مانند سامانه مدیریت شهری)یا تولید یک محصول (مانند تلویزیون ازاستخراج مواد اولیه تا دفع نهایی مورد بررسی قرار می گیرد(11) . ارزیابی چرخهی حیات یکی از این ابزارهای پشتیبان تصمیمگیری میباشد که در دههی اخیر معرفی شده و مورد استفاده قرار گرفته است (1).
افزایش آگاهی در زمینهی اهمیت حفاظت زیست محیطی و پیامدهای احتمالی در ارتباط با محصولات ، هم ساخته شده و هم مصرف شده موجب افزایش علاقه به توسعهی روشهایی برای درک بهتر و پرداختن به این پیامدها گردیده است. یکی از روشهایی که به این قصد توسعه یافته است، ارزیابی چرخهی حیات میباشد.
LCA میتواند در موارد زیر موثر باشد:
شناسایی فرصتها جهت بهبود عملکرد زیست محیطی محصولات در نقاط مختلف چرخهی حیات آنها؛
اطلاع رسانی به تصمیم گیران صنعت، سازمانهای دولتی یا غیر دولتی (مثلا : با هدف برنامه ریزی راهبردی، اولویت بندی، طراحی یا طراحی مجدد محصول یا فرآیند) ؛
انتخاب شاخصهای مربوط به عملکرد زیست محیطی؛
بازاریابی (مانند ادعای زیست محیطی، طرح برچسب گذاری یا اعلانهای زیست محیطی محصول)؛
LCA به جنبههای زیست محیطی و جنبههای بالقوه زیست محیطی (مانند استفاده از منابع و تبعات زیست محیطی وارهاییها) در سراسر چرخهی حیات یک محصول از مادهی خام فرآوری شده تا تولید، مصرف، پایان اعمال زیستی، بازیافت و دفع نهایی (یعنی از گهواره تا گور) میپردازد.
چهار مرحله در یک LCA وجود دارد :
الف) مرحلهی تعریف هدف و دامنهی کاربرد؛
ب) مرحلهی تجزیه و تحلیل سیاهه؛
ج) مرحلهی ارزیابی پیامد و
د) مرحلهی تفسیر.
دامنهی کاربرد، شامل: مرز سیستم و سطح جزئیات یک مطالعهی LCA به موضوع و استفادهی مورد نظر مطالعه بستگی دارد. عمق و گسترهی LCA بسته به هدف یک LCA بخصوص ممکن است به میزان قابل توجهی متفاوت باشد.
مرحلهی تجزیه و تحلیل سیاههی چرخهی حیات (مرحلهی LCI[1]) دومین مرحلهی LCA است. این مرحله متضمن مجموعهای از دادههایی است که برای برآورده نمودن اهداف مطالعهی تعریف شده لازم میباشند.
مرحلهی ارزیابی پیامد چرخهی حیات (LCIA[2]) سومین مرحله از LCA است. منظور از LCIA تهیهی اطلاعات اضافی جهت کمک به ارزیابی نتایج LCI یک سیستم محصول است. به گونهای که درک بهتری از اهمیت زیست محیطی آنها حاصل شود.
تفسیر چرخهی حیات مرحلهی نهایی از روش اجرایی LCA است که در آن نتایج یک LCI و یا یک LCIA یا هر دو خلاصه میشوند و به عنوان مبنایی برای نتیجهگیریها، توصیهها و تصمیمگیریها، مطابق با تعریف هدف و دامنهی کاربرد مورد بحث قرار میگیرند (3).
هدف از این مطالعه تحلیل سیستم مدیریت پسماند با استفاده از ارزیابی چرخه حیات شهر شوشتر و بررسی اثرات زیست محیطی احتمالی سناریو های مختلف مدیریت مواد زاید جامد مختلف که در نهایت منجر به انتخاب بهترین سیستم دفع می شود است . با توجه به نتایج این تحقیق سطح آگاهی تصمیم گیرندگان و مسولان محیط زیست روشهای دفع زباله برای شهر شوشتر افزایش می یابد.به این ترتیب احتمال وقوع اثرات نامطلوب زیست محیطی در آینده کاهش خواهد یافت.
نرم افزار IWM میزان انتشار آلاینده و میزان انرژی مصرفی هر سناریو را مشخص می کند. یکی از مدلهای LCA است که با کمک آن می توان سناریوهای مختلف را تعریف و سپس آثار زیست محیطی هر سناریو را باهم مقایسه کرد.این مدل در سال 1996 ، توسط انجمن حمایت از مواد بازیافتی[3] (CSR) انجمن صنعتی پلاستیک و محیط زیست کانادا[4] (EPIC)، برپایه ارزیابی چرخه حیات مدیریت پسماند شهری طرح ریزی و ارایه شده این مدل توسط کمیته های مربوطه همزمان با پیشرفت تکنولوژی های جدید مورد استفاده در مدیریت پسماند شهری ، توسعه و به روز شده و در اختیار کاربران قرار می گیرد. این مدل از دو زیر مدل اقتصادی و محیط زیستی تشکیل شده است.در زیر مدل محیط زیستی چرخه حیات،جریان پسماند شهری از نقطه تولید تا نقطه دفع نهایی دنبال می شود،آثار زیست محیطی هر مرحله توسط مدل فهرست نویسی می شود. هر یک از مرحلههای چرخه حیات سیستم مدیریت زباله توسط پنجرهای که شامل تعدادی سوال است، تشریح میشود. با پاسخ به هر یک از این سوالات سیستم مدیریت زباله مربوطه تعریف یا تشریح میگردد(استیپکا، 2001 ). هدف این مدل کمک به شهرداران و تصمیم گیران مدیریت پسماند شهری است. در زیر مدل محیط زیستی چرخه حیات، جریان پسماند شهری از نقطه تولید تا دفع نهایی دنبال می شود. هر مرحله از چرخه حیات مدیریت پسماند در یک کادر گفتگو ارایه می شود پاسخ به پرسش های ارایه شده وضعیت سامانه مدیریت مورد بررسی را مشخص می کند. نتایج نهایی ارایه شده توسط مدل، سیاهه چرخه حیات سامانه مورد بررسی است که شامل کل انرژی مصرف یا تولیدشده، مواد بازیافت شده یا کمپوست تولیدشده و آلاینده های ورودی به آب و هوا است.