کیست هیداتیک

تعریف بیماری : بیماری کیست هیداتیک یکی از خطرناکترین بیماریهای قابل انتقال از حیوانات به انسان است واژه هیداتیس به معنی یک قطره آب است بیماری توسط نوزاد یک انگل روده ای سگ که وارد بدن انسان و دام می شود بروز می کند. کرم بالغ در روده سگ و نوزاد در بدن انسان و حیوانات اهلی نشخوارکننده زندگی می کند. عامل ایجاد بیماری مرحله نوزادی انگل اکینوکوکوس گرانولوزوس است.

اهمیت بیماری کیست هیداتیک: پراکندگی انگل در سطح جهان وسیع بوده ولی شایعترین مناطق درگیر ساحل مدیترانه، جنوب روسیه ، ایران، استرالیا وبلغارستان می باشد. میزبانان اصلی آن گوشتخواران بویژه سگ سانان هستند اما انگل در سایر حیوانات اهلی و وحشی از جمله گاو، گوسفند، روباه، خوک و شتر نیز دیده می شود

چرخه زندگی انگل کیست هیداتیک : چرخه زندگی این انگل بین سگ سانان و گیاه خواران تکمیل می شود. کرم بالغ در رودة کوچک گوشتخواران مخصوصاً سگ ها زندگی می کند و تخم های خود را از طریق مدفوع به محیط بیرون می رساند. تخم های دفع شده در مدفوع سگ بلافاصله برای دام و انسان آلوده کننده است.

گوسفند، گاو و بز نیز به هنگام چریدن و خوردن علف های آلوده تخم های اکینوکوک را همراه علوفه آلوده وارد دستگاه گوارش خود می کنند و تخم ها پس از ورود به دستگاه گوارش میزبان باز شده و جنین قلابدار به درون بافت روده مهاجرت نموده و از طریق عروق روده یا مجاری لنفاوی، به کبد می رسند.

تعدادی از آنها در کبد می مانند و تعدادی به ریه می رسند، تعداد کمتری نیز به سایر ارگانها مانند کلیه، طحال، عضلات و مغز حمل می شوند در این مرحله انگل پس از استقرار در بافت شروع به رشد و نمو کرده و طی چند ماه کیست های در اندازه های مختلف ایجاد می کنند حال درصورتی که سگ سانان از احشاء آلوده به این کیست نشخوار کنندگان تغذیه نمایند دوباره سیکل بیماری تکرار می شود

علائم بیماری کیست هیداتیک : پس از بلع تخم هر اندامی از بدن می تواند محل بوجود آمدن کیست باشد و بسته به اینکه در چه اندامی کیست ایجاد شده اختلال درعملکرد همان عضو را داریم. کیست های ریوی و کبدی شایع تر هستند. علایم این بیماری از درد ساده در محوطه راست شکمی گرفته تا تنگی نفس ، سرفه های خشک، عفونتهای ثانویه بدنبال پاره شدن کیست در اعضای داخلی و شوک آنافیلاکسی متغییر است گاهی تعداد این کیست ها به حدی در کبد افزایش می یابند که موجب از کار افتادن کبد خواهد شد که در صورت درمان نشدن منجر به مرگ می شود. علائم این بیماری بستگی به محل استقرار کیست (کبد، ریه، مغز، استخوان) ، بزرگی کیست و موقعیت کیست دارد. به عنوان مثال در مغز و چشم سریعاً ایجاد علامت می کند در حالیکه در کبد سالها طول می کشد تا ایجاد علامت نماید.

در حال حاضر جراحی کیست های هیداتیک در انسان تنها راه اساسی معالجه بیماری است اما این بیماری به راحتی از طریق جلوگیری از کشتار دام به روش غیر بهداشتی، کنترل تعداد سگهای ولگرد، درمان مستمر سگهای گله، جلوگیری از ورود سگهای ولگرد به زمینهای کشاورزی و آموزش همگانی مردم به پیشگیری و کنترل این بیماری قابل پیشگیری است.

نکات ساده پیشگیری از این بیماری:

1- رعایت بهداشت فردی و محیط

2- ضد عفونی نمودن سبزیجات با توجه به اینکه سبزیجات،صیفی جات و میوه های بوته دار زمینی مثل توت فرنگی از عمده ترین فاکتورهای آلودگی به تخم این انگل می باشند حتماً باید قبل از مصرف به خوبی با آب شستشو گردیده و برای اطمینان از جداشدن تخم انگل از سبزیجات، چند قطره مایع ظرفشوپی به داخل ظرف شستشو اضافه شود،سبزیجات چند لحظه در داخل آب تکان داده شود تا آب کف نماید.

نکته : یکی از اشتباهاتی که در موقع شستشوی سبزیجات وجود دارد این است که بعد از شستشو ،کل ظرف محتوی سبزیجات را روی آبکش می ریزند که با این کار تخم های انگل ته نشین شده در داخل ظرف دوباره روی سبزیجات پخش می شود،باید سبزیجات را از سطح آب برداشته شوند و آب باقیمانده دورریخته شود.

3- در صورتی که سگ دارید داروهای ضد انگلی به سگ ها داده و برای آنها شناسنامه تهیه نمایید و هر چند وقت یکبار آنها به دامپزشک ببرید
4- اگر کشتار دام مثل قربانی کردن و نذری دارید در صورت مشاهده کیست های کبدی در گاو و بخصوص گوسفند هرگز آنها را پاره نکنید چون باعث کیست هیداتیک چشمی در انسان میشوند و همچنین کبد حیوان را بطور بهداشتی دفن کنید چون اگر سگی این احشاء آلوده را بخورد دوباره سیکل انگل تکرار می گردد.
5- محصور نمودن مزراع و جلوگیری از ورود سگ ها به آنها
6- عدم تماس با سگ ها

یماری هیداتیدوز یکی از مهمترین و قدیمی ترین بیماری های مشترک انسان و دام است که اولین بار بعنوان « کیسه پر از آب» از آن یاد شده است . ارسطو جالینوس در قرن اول میلادی و رازی در قرن 9 به این بیماری اشاراتی داشته اند. بیماری کیست هیداتیک یک مشکل اقتصادی و بهداشتی برای کشور هایی است که بیماری بصورت بومی در آن جا وجود دارد . این بیماری در سراسر دنیا گزارش شده است ولی بالاترین نسبت آلودگی مربوط به منطقه مدیترانه که ایران یکی از کشور های آن می باشد، دیده شده است.انگل در اکثر مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشور باعث ایجاد بیماری شده است . در لاتین هیداتیک به معنی(قطره آب) است و به سبب شباهت « کیست هیداتیک » به قطره آب که معمولاً کروی شکل است ، لذا به این نام نامگذاری شده است

نکته ها

-سالیانه حدود 150 تا 200 نفر به علت این بیماری در بیمارستانهای استان مورد عمل جراحی قرار می گیرند

- بر اساس اطلاعات موجود عمده ترین راه انتقال در آنها مصرف سبزیجات آلوده و نشستن دستها با آب و صابون بعد از پاک کردن سبزی و قبل از غذا خوردن می باشد .

-بر اساس آمار و اطلاعات اداره کل دامپزشکی استان خراسان درصد آلودگی به کیست هیداتیک در دامهای ذبح شده، در گوسفند حدود 10-5 درصد در گاو و گوساله حدود 30-20 درصد در شتر حدود 40-20 درصد گزارش شده است.بیشترین اندامهای آلوده به کیست در دامهای ذبح شده را ریه و کبد حیوانات تشکیل می دهد.

-با توجه به میزان بالای آلودگی در دامها چنانچه در هنگام ذبح اندامهای آلوده در دسترس سگها قرار گیرد چرخه انتقال بیماری برقرار و سالیانه دهها نفر گرفتار این بیماری می گردند.

-20 تا 50 درصد سگها آلوده به تنیا اکینوکوک می باشند و افرادی که با سگها تماس مستقیم و بیشتری دارند حدود 20-15 بار بیشتر از سایر افراد به این بیماری مبتلا می گردد.

- خوردن گوشت آلوده به کیست در انسان تولید بیماری نمی کند ولی خوردن آن توسط سگ و سگ سانان باعث ادامه چرخه انتقال بیماری می گردد

- گاهی در اثر ضربه تصادفات و فشار زیاد کیست های داخل بدن پاره شده و علاوه بر شوک آنافیلاکتیک کیستهای ثانویه و جدید در بدن ایجاد می شود.

-بطور همزمان در یک فرد ممکن است یک یا چند کیست در اعضاء مختلف بدن تشکیل و معمولاً هیچ اندامی از هجوم این انگل در امان نمی باشد.

اهمیت بیماری

اهمیت این بیماری در این است که اولاً آلودگی بیشتر در دو عضو کبد و ریه که دو عضو حساس بدن هستند بوجود می آید. ثانیاً با وجود داروهایی که تا حدودی بر روی بیماری موثرنند هنوز تنها راه درمان « عمل جراحی » می باشند. بالاترین میزان شیوع مربوط به استان خراسان و کمترین میزان شیوع مربوط به استان هرمزگان می باشد.از نظر اقتصادی طبق برآوردی که شده است زیان مربوط به این بیماری در انسان و حیوان سالانه نزدیک به 2 میلیارد ریال می باشد که در صورت ریشه کن شدن بیماری این مبلغ می تواند در سایر هزینه ها بکار گرفته شود.

بیماری کیست هیداتیک

کیست هیداتیک، بیماری انگلی است که به وسیله مرحله نوزاد کرم « اکی نوکوکوس گرانولوزوس» ایجاد می شود تنیا اکی نوکوک، کوچکترین کرم پهن نواری است که شناخته شده و اندازه آن(9-5/2 میلی متر)است.این کرم در روده کوچک سگ و سگ سانان (گرگ، روباه و بندرت گربه) زندگی می کند.و معمولاً دارای 3 بند یا حلقه می باشد. کرم بالغ از دو قسمت سرو بدن تشکیل شده است .قسمت سر دارای دو ردیف قلاب و چهار باد کش است و بدن از 3 تا 4 بند تشکیل شده که بندهای آخر دارای تعداد زیادی تخم است.کرم بالغ در بدن انسان، گوسفند و گاو تشکیل نمی شود و تنها فرم بالغ کرم، در دستگاه گوارش سگ یاسگ سانان تشکیل می شود.

سیر تکاملی و مرحله بیماریزایی

دربند آخر کرم بالغ تعداد زیادی تخم وجود دارد که به همراه مدفوع سگ دفع می شود.تخم انگل بسیار کوچک وغیر قابل رویت است.تخمها در خاک مرطوب و سایه به مدت چند ماه به حیات خود ادامه می دهند . میزبانان واسط( گاو، گوسفند، انسان و … ) با خوردن تخمها آلوده می شوند.تخم ها دارای چند لایه و لایه هااز جنس کراتین و نسبت به تغییرات محیط بسیار مقاوم و می توانند در 2 درجه سانتی گراد به مدت 2 سال و در طبیعت بر حسب درجه حرارت و شرایط جوی بین 3تا8ماه زنده بمانند.هر 7 تا 14 روز یکبار تخمها توسط سگ تولید و دفع می شود. تخمها بعد از خورده شدن توسط انسان یا دام در روده باز شده و جنین کوچکی از آن خارج شده که شش قلاب دارد.جنین قلابدار در مخاط روده نفوذ کرده و از طریق عروق خونی می تواند به کلیه نقاط بدن برود. جنین پس از توقف در اعضاء مختلف بدن (کبد، کلیه، ریه،‌مغز، استخوان ، طحال و غیره ) شروع به رشد می کند و به شکل کیسه ای در می آید که به آن کیست هیداتیک گویند . هر کیست پر از مایع شفاف است که حاوی جنین یا لاروهای متعدد می باشد. کیستها به مرور رشد کرده و قطر آن به 5 تا 20 سانتی متر افزایش و گاهی حجم درون کیست به 2 لیتر نیز می رسددر صورتی که کبد یا ریه یا عضو مبتلا به کیست هیداتیک درگاو و یا گوسفند به نحوی مورد تغذیه حیوانات دیگر مانند سگ قرار گیرد، کیستها در داخل روده کوچک باز شده و جوانه های داخل کیست به جداره روده کوچک می چسبند و بالغ می شوند و سر انجام کرم بالغ با تولید تخم چرخه را در طبیعت ادامه می دهد.

چرخه انتقال بیماری

1- ذبح غیر بهداشتی دام ، بیرون انداختن امعاء و احشاء آلوده به کیست و قرار گرفتن این اندامها در دسترس سگ و سگ سانان

2- خوردن کیستهای حاوی جنین توسط سگ و تبدیل آنها به کرمهای پهن نواری شکل در روده سگ

3- رشد کرمها (تنیا اکینوکوک) در روده سگ و دفع تخمها متعدد توسط مدفوع سگ در محیط.

4- خوردن علوفه و آب آلوده به تخمهای دفع شده سگ توسط دامها(گوسفند، گاو، شتر …)

5- تبدیل تخمها به جنین ها ی مختلف و تبدیل جنینها به کیست هیداتیک در اندامهای مختلف دام

مجدداً با ذبح غیر بهداشتی دام و بیرون انداختن امعاء و احشاء آلوده به کیست و قرار گرفتن این اندامها در دسترس چرخه انتقال بیماری تکرار می گردد.

سیر تکامل عامل بیماری کیست هیداتیک

1. میزبان نهایی : میزبانی است که انگل دوران بلوغ یا مرحله تکثیر جنسی خود را در بدن آن موجود می گذراند.

2. میزبان واسط : میزبانی است که انگل دوران قبل از بلوغ جنسی خود را در بدن آن موجود می گذراند0

راههای انتقال بیماری به انسان

1- تماس نزدیک و مستقیم با سگ های آلوده .

2- تماس مستقیم با مدفوع سگ های آلوده .

3- مصرف آب،غذاوسبزیجات آلوده شده به مدفوع سگ

دوره کمون بیماری: دوره کمون ممکن است بین 5تا20 سال طول می کشدو بر حسب محل، نوع و شدت ضایعات علائم بالینی فرق می کند.

علائم بیماری در انسان

بیماری در سگ هیچ علامت مشخصه ای معمولاً ندارد .علائم کیست در انسان بستگی به اندازه و محل جایگزینی آن دارد ( حدود 90% کیستهادر ریه و کبد تشکیل می شود.) اگر بافت اطراف کیست نرم با شد کیست می تواند بزرگ و حتی به اندازه یک توپ فوتبال نیز برسد.

-کیست تشکیل شده در استخوان معمولاً کوچک ومایع داخلی آن کم می باشد و عمدتاً حفره میانی استخوان را مورد تهاجم قرار داده و باعث فرسودگی و شکستگی استخوان می گردد.

-در کیست های کبدی علائمی مثل بزرگی کبد ، قولنج کبدی و زردی دیده می شود.

-در کیست های ریه علائم مختلفی از جمله سرفه ، تنگی نفس ، دردهای قفسه سینه و خلط خونی دیده می شود.

- کیست در مغز موجب اختلالات عصبی تاری دید ، لرزش و صرع می گردد.

- کیست در کلیه با سوزش ادرار و وجود خون در ادرار خودنمایی می کند.

- کیست قلبی ممکن است باعث تپش قلب ، تنگی نفس، اختلال عمل قلب گردد.

- در پاره ای از موارد به علت ضربه ممکن است کیست پاره شده و محتویات آن وارد خون شده و شوک ایجاد کند که خود موجب سقوط سریع فشار خون و مرگ بیمار می گردد.

راه درمان بیماری در انسان

تنها راه درمان بیماری در انسان عمل جراحی و خارج کردن کیست از داخل بدن است که آن هم بایستی با ظرافت خاصی انجام شود زیرا اگر در هنگام جراحی مایع موجود در کیست ها و یا قطعاتی از آن در بدن پخش شود کیست های ثانویه و جدید ایجاد می گردد.گاهی به علت گسترش کیستها در اعضاء مختلف بدن و یا وجود کیست در منطقه حساس و خطرناک که دسترسی و عمل جراحی آن مشکل است از داروی آلبندازول جهت درمان استفاده می شود ضمناً‌بعد از عمل جراحی نیز برای حذف کامل کیستها از داروی فوق استفاده می گردد .

درمان بیماری در سگ

در صورت آلودگی سگ به راحتی با دادن داروی ضد انگل درمان می شود. توصیه می شود مرتباً زیر نظر دامپزشکی هر چند ماه یک بار از داروی ضد انگل برای حیوانات استفاده شود.بنابراین کسانی که دارای سگ خانگی و گله می باشند، بایستی این موضوع را مدنظر داشته باشند.

پیشگیری و کنترل

بیماری کیست هیداتیک انتشار جهانی دارد و بطور کلی در مناطقی که شغل دامپروری رونق دارد وتماس نزدیکی بین گاو، گوسفند، انسان و سگ زیاد می باشد، از شیوع بیشتری برخوردار است. بنابراین در کنترل بیماری باید موارد زیر را مد نظر قرار داد:

1. آموزش بهداشت :آگاه نمودن مردم در زمینه استفاده از سبزیجات به نحوی که سبزی باید کاملاً با مواد ضدعفونی کننده شسته و بعد مصرف گردد.

2. کسانی که دارای سگ خانگی و گله هستند، می بایست تماس محدودی با آنها داشته باشند.(زیرا موی بدن آنها ممکن است به تخم انگل آلوده باشد.)نگهداری این حیوانات باید تحت نظر دامپزشک با معاینه دوره ای مرتب و استفاده از داروهای ضد انگل همراه باشد و از لمس کردن آنها نیز خودداری گردد.

3. از کشتار حیوانات(گاو، گوسفند و بز ) در خارج از کشتارگاه اکیداً خودداری شود و این کار باید در کشتارگاههای بهداشتی صورت پذیرد.ضمناً مردم در این خصوص همکاری لازم را باید معمول دارند و از خرید گوشت و فراورده های دامی که معاینه نشده و مهربهداشتی ندارند خودداری کنند.

4. بازرسی لاشه و اندام ها در موقع کشتار، ضبط و معدوم نمودن اندام های آلوده به کیست به نحوی که اندام آلوده از دسترس سگ دور نگه داشته شده و حتماً سوزانده و یا دفن بهداشتی گردند.

5. مبارزه با سگ های ولگرد شامل معدوم نمودن آنها از طرق مختلف و همچنین جمع آوری و دفن صحیح زباله نقش مهمی در کاهش جمعیت سگ ها و مبارزه با این بیماری و سایر بیماری هایی که از طریق سگ به انسان منتقل می شود را خواهد داشت.

6. آموزس به مردم در مورد اهمیت شستشوی دستها با آب و صابون