بهداشت پرتوها

بهداشت پرتوها در بهداشت محیط

پرتو ها شکلی از انرژی هستند که در خلاء یا ماده منتشر می شوند .پرتوها به دو دسته کلی تقسیم می شوند :

1- پرتوهای یونساز : دسته ای از پرتو ها هستند که قابلیت یونسازی (‌تبدیل اتم به یون ) دارند . پرتوهای X ، گاما ، آلفا ، بتا و ...... از پر توهای یونساز می باشند . این پر توها در صورت برخورد با بافت زنده می توانند تغییراتی در مولکولهای DNA بدن ایجاد نموده و حتی می توانند منجر بیماریهایی چون سزطان ،‌آب مروارید و مرگ گردند .

- پرتوهای غیر یونساز : این پرتوهای دارای انرژی کافی برای یونیزاسیون نمی باشند و شامل پرتوهای ماوراء بنفش ، نور مرئی ، اشعه مادون قرمز ، امواج ماکروویو و امواج رادیویی می گردند .

کاربرد پرتوهای یونساز :

در عصر حاضر پرتوهای یونساز در علوم و فعالیتهای مختلف کاربرد دارند که از آنها می توان به صعنت ، تولید نیرو ، شیمی ، شاخه ها مختلف علوم پزشکی و ...اشاره نمود . می توان گفت که امروزه علم فیزیک خدمات بسیار بزرگی را به پزشکی تشخیصی و درمانی نموده است بطوریکه پر توهای یونساز در تشخیص انواع بیماریها و همچنین درمان آنها بطور گسترده کاربرد دارد . با توجه به اینکه پر توهای یونساز مانند یک شمشیر دولبه بوده و در صورت عدم استفاده صحیح از آنها می تواند برای سلامتی کارکنان و بیماران خطر ناک باشد لذا رعایت اصول بهداشتی و حفاظتی در مراکز کار با پرتو های یونساز ضروری و اجتناب ناپذیر است . بر این اساس کنترل حفاظتی و بهداشتی مراکز پرتوپزشکی به عهده واحد بهداشت پرتوهای گروه بهداشت محیط مرکز بهداشت استان می باشد .

اثرات بهداشتی پرتوهای یونساز : بطور کلی اثرات بهداشتی پرتوهای یونساز با میزان پرتو و زمان تماس با پرتو نسبت مستقیم دارد .

این اثرات به دو دسته اثرات احتمالی و اثرات قطعی تقسیم می شوند . اثرات احتمالی به اثراتی گفته می شود که به میزان دز پرتو بستگی ندارد و تنها احتمال وقوع آ“ وجود دارد که این اثرات می توان به سرطانها اشاره نمود . اما اثرات قطعی عوارضی هستند که اگر بدن بیش از یک دز معین از اشعه را دریافت کند حتما آن عوارض ظاهر خواهند شد . مانند اثرات خونی ، قرمز شدن پوست و ......

اهداف حفاظت در برابر پرتو در پزشکی : واحد بهداشت پرتوها در راستای ماموریت خود دو هدف عمده را دنبال می کند که یکی از آنها کاهش بروز اثرات احتمالی تا جائیکه امکان دارد . و دیگری جلوگیری از بروز اثرات قطعی پرتوهای یونساز

اصول مهم حفاظت در برابر پرتوهای یونساز :‌

بر اساس اهداف ذکر شده رعایت سه اصل حیاتی و مهم در کار با پرتوهای یونساز تضمین کننده سلامتی کارکنان ، بیماران و در نهایت جامعه است . این سه اصل عبارتند از :

الف - اصل توجیه پذیری Justification) ) : بر پایه این اصل هیچ فعالیت یا کاری با اشعه و پرتوهای یونساز نباید انجام شود مگر اینکه توجیه کافی داشته باشد و نفعی که از آن عاید فرد می گردد بیش از احتمال زیان آن باشد . تشخیص توجیه پذیری معمولا بوسیله پزشکان انجام می گیرد و هرگز نباید بدون تجویز پزشک اقدام به رادیوگرافی و ... نمود . همانطور که نباید در برابر تجویز پزشک احساس ترس و یا مقاومت نمائیم .

ب – اصل بهینه سازی شرایط پرتودهی (Optimization) : این اصل به ما می گوید که تا آنجا ممکن است و اختلالی در کار ما ایجاد نمی کند شرایط پرتودهی را کاهش دهیم .

ج – اصل رعایت حدود دز : (Dose Limit ) : بر اساس این اصل کارکنانی که در مراکز پرتو پزشکی بعنوان پرتو کار مشغولند تا یک حد معین در طول سال می توانند پرتو دریافت کنند که به این میزان حد دز می گویند و اگر پرتوکاری بیش از حد دز پرتو دریافت کند شامل مقررات و قوانین خاصی از قبیل مرخصی اجباری و ... می شود . این حد دز برای مردم عادی نیز وجودد ارد اما برای بیماران با تشخیص پزشک و با رعایت اصل توجیه پذیری حدود دز تعریف نشده است .

نحوه نظارت بر مراکز پرتو پزشکی :

کلیه مراکز کار با پرتوهای یونساز در پزشکی اعم از رادیولوژی ، سی تی اسکن ، پزشکی هسته ای ، رادیو تراپی ، آنژیوگرافی و ..... موظفند قبل از شروع به فعالیت نسبت به اخذ مجوز بهداشتی و حفاظتی از واحد بهداشت پرتو ها مرکز بهداشت استان اقدام نمایند .

برای صدور این مجوزها موارد زیر در این مراکز بررسی می شوند :

1- وضعیت ساختمانی مرکز

2- نحوه سرب کوبی و حفاظ گذاری مرکز در صورت نیاز

3- انجام دزیمتری و سنجش نشت پرتو به مناطق مجاور اتاق اشعه

4- وضعیت بهداشتی مرکز از نظر تطابق با موازین بهداشت محیطی

5- وجود وسایل حفاظت فردی مورد نیاز

6- وجود دزیمتر فیلم بج برای هریک از پرتوکاران

7- بررسی سایر موارد بر اساس چک لیست موجود

بهداشت پرتوها

: انواع مواد رادیواکتیو
الف- طبیعی
ب- مصنوعی
رادیو اکتیو طبیعی به آن دسته از مواد اطلاق می شود که در طبیعت موجود هستند و عدد اتمی آنها از یک تا ۹۲ می تواند باشد . ولی رادیواکتیو های مصنوعی گروهی هستند که ساخته شده دست انسان بوده و با تغییرات ایجاد شده در یک ماده بوجود می آیند . به این گروه رادیوایزوتوپ هم گفته میشود .

نیمه عمر مواد رادیو اکتیو:

1- نیمه عمر فیزیکی: مدت زمانی است که نیمی از ماده رادیو اکتیو فروپاشیده یا استحاله شود.هر چه نیمه عمر کوتاهتر باشد خطر آن کمتر است و حفاظت از آن راحت تر می باشد.

2- نیمه عمر بیولوژیکی: مدت زمانی است که نیمی از ماده رادیو اکتیو از طریق بیولوژیک دفع، تعریق و ... از بدن خارج شود.

3- نیمه عمر مؤثر : هنگامی که ماده رادیواکتیو وارد بدن می شود هم نیمه عمر فیزیکی هم بیولوژیک وجود دارد لذا در اینگونه مواد از نیمه عمر مؤثر استفاده می شود.این نیمه عمر در بحث کنترل و حفاظت مورد استفاده قرار دارد و عبارتست از زمانی که نیمی از ماده رادیو اکتیو از راه فیزیکی و بیولوژیکی از بدن دفع گردیده و یا از بین برود.

انواع پرتوگیری:

1- پرتوگیری بالقوه: پرتوگیری که در شرایط عادی انتظار آن نمی رود ولی ممکن است در اثر وقوع سانحه در منبع و یا پیامد وقایع محتمل نظیر نقص فنی تجهیزات یا اشتباه انسانی رخ دهد.

2- پرتوگیری پزشکی: پرتو گیری بیمار بواسطه تشخیص یا درمان در پزشکی و دندانپزشکی و همچنین پرتوگیری افرادی که داوطلب مراقبت یا پرستاری از بیمار هستند ( به استثنای کارکنان ) و یا پرتوگیری افرادی که داوطلب شرکت در برنامه تحقیقاتی پزشکی می باشد.

3- پرتوگیری شغلی: مربوط به پرتوگیری کارکنان می باشد.

4- پرتوگیری طبیعی: پرتوگیری ناشی از منابع طبیعی می باشد.

5- پرتوگیری عادی: پرتوگیری قابل انتظار در شرایط عادی کاربا منابع یا تأسیسات ،با در نظرگرفتن پرتو گیریهای ناشی از سوانح جزئی قابل کنترل.

6 - پرتوگیری مردم: پرتوگیری افراد جامعه ناشی از فعالیت پرتوی و منابع مجاز. پرتوگیری مردم شامل پرتوگیری شغلی ، پزشکی و یا زمینه طبیعی محیط نمی باشد.

پرتوها از نظر انرژی به دو دسته تقسیم می شوند:

1- پرتوهای یونساز : دسته ای از پرتو ها که دارای انرژی زیاد بوده و قابلیت یونسازی (‌تبدیل اتم به یون ) دارند که در برخورد با بدن انسان باعث شکستن پیوندهای شیمیایی بافت ها می شود. پرتوهای ایکس، گاما ، آلفا ، بتا و ...... از پرتوهای یونساز می باشند.

2- پرتوهای غیر یونساز : بخشی از پرتوهای الکترومغناطیس هستند که انرژی آنها برای یونیزاسیون ماده کافی نمی باشند و شامل پرتوهای ماوراء بنفش ، نور مرئی ، اشعه مادون قرمز ، امواج ماکروویو و امواج رادیویی می گردند .

کاربرد پرتوهای یونساز :

در عصر حاضر پرتوهای یونساز در علوم و فعالیتهای مختلف کاربرد دارند که از آنها می توان به صنعت ، کشاورزی ، تولید نیرو ، شیمی ، شاخه ها مختلف علوم پزشکی و ...اشاره نمود . از آنجاییکه پرتوهای یونساز در تشخیص انواع بیماریها و همچنین درمان آنها بطور گسترده کاربرد دارد در صورت عدم استفاده صحیح از آنها می تواند برای سلامتی کارکنان و بیماران خطر ناک باشد لذا رعایت اصول بهداشتی و حفاظتی در مراکز کار با پرتو های یونساز ضروری و اجتناب ناپذیر است .

اثرات بهداشتی پرتوهای یونساز :

بطور کلی اثرات بهداشتی پرتوهای یونساز با میزان پرتو و زمان تماس با پرتو نسبت مستقیم دارد .

این اثرات به دو دسته اثرات احتمالی و اثرات قطعی تقسیم می شوند

اثرات احتمالی : اثرات احتمالی در تمام سطوح پرتوگیری اتفاق می افتد . بروز این گونه اثرات در یک شخص هم محتمل است و هم ممکن است که هرگز اتفاق نیافتد. لیکن با افزایش دز ، احتمال وقوع آن بیشتر میشود . بنابراین هیچ گونه سطح ایمن دوز برای پرتوگیری احتمالی وجود ندارد. گرچه با کنترل پرتوگیران ، میزان خطر دریافتی در مقایسه با دیگر خطرات موجود در زندگی روزمره بسیار ناچیز میباشد .

اثرات قطعی : هنگامی که میزان دز دریافتی نسبتاً زیاد باشد اثرات قطعی پدیدار می گردد و سبب از بین رفتن تعداد زیادی از سلول های بافتی می شود . این امر ممکن است به از بین رفتن عملکرد اندامهای آسیب دیده نیز منجر گردد . همواره یک سطح آستانه دز وجود دارد که پائین تر از آن، اثرات قطعی بروز نمی نماید . بنابراین در دزهای بالاتر از سطح آستانه ، حفاظت و ایمنی در برابر اثرات قطعی توصیه می گردد.

اثرات بیولوژیکی پرتوهای یون ساز:

اثرات بیولوژیکی پرتوهای یون ساز را به سه گروه مختلف طبقه بندی می کنند :

1-اثرات قطعی بدنی یا جسمانی :

منظور اثرات بدنی است که وقوع آن حتمی است و جنبه احتمالی یا آماری ندارد . این اثرات را معمولا تظاهرات اولیه یا زودرس ناشی از پرتو می نامند هر چند که بعضی از این اثرات دیررس نیز می باشند . مثل سرخی پوست گرفته تا نابودی ونکروز بافت ها ، عقب افتادگی رشد همگی جزء این گونه اثرات محسوب می شوند .

2- اثرات آماری بدنی :

اثرات بدنی هستند که وقوع و پیشرفت آنها ماهیت آماری دارند و از قوانین آن تبعیت می کنند مهمترین این اثرات عبارتند از : لوسمی و انواع سرطان ها ، اثرات آماری همگی جزء اثرات دیررس پرتوهای یون ساز می باشند .

3- اثرات ژنتیکی :

اثراتی هستند که در افراد پرتو دیده بروز نمی کند بلکه در فرزندان و نسل های آینده ظاهر می شوند این اثرات همگی نتیجه ضایعات هستند که پرتوهای یون ساز بر روی DNA ایجاد می کنند.

بنابراین اصول و قوانین حفاظت در برابر پرتوهای یون ساز روش ها و اقداماتی برای جلوگیری یا به حداقل رساندن اثرات یاد شده در افراد می باشند .

اهداف حفاظت در برابر پرتو در پزشکی :

بهداشت پرتوها دو هدف عمده را دنبال می کند :

1- کاهش بروز اثرات احتمالی تا جائیکه امکان دارد . 2- جلوگیری از بروز اثرات قطعی پرتوهای یونساز .

اصول مهم حفاظت در برابر پرتوهای یونساز :‌

الف - اصل توجیه پذیری فعالیت: بر پایه این اصل هیچ فعالیت یا کاری با اشعه و پرتوهای یونساز نباید انجام شود مگر اینکه توجیه کافی داشته باشد و نفعی که از آن عاید فرد می گردد بیش از احتمال زیان آن باشد . تشخیص توجیه پذیری معمولا بوسیله پزشکان انجام می گیرد و هرگز نباید بدون تجویز پزشک اقدام به رادیوگرافی و ... نمود .

ب – اصل بهینه سازی شرایط پرتودهی: بر اساس این اصل تا آنجا که ممکن است و اختلالی در کار ایجاد نشود، شرایط پرتودهی کاهش می یابد .

ج – اصل رعایت حدود دز : بر اساس این اصل کارکنانی که در مراکز پرتو پزشکی بعنوان پرتو کار مشغولند تا یک حد معین در طول سال می توانند پرتو دریافت کنند که به این میزان حد دز می گویند و اگر پرتوکاری بیش از حد دز پرتو دریافت کند شامل مقررات و قوانین خاصی از قبیل مرخصی اجباری و ... می شود . این حد دز برای مردم عادی نیز وجود دارد اما برای بیماران با تشخیص پزشک و با رعایت اصل توجیه پذیری حدود دز تعریف نشده است .

روشهای مختلف حفاظتی در مقابل پرتوهای یون ساز:

برای حفاظت در برابر این پرتوها روشهای مختلفی وجود دارد ولی عوامل ضروری آنها عبارتند از:

1-زمان : هرچه فرد بیشتر در برابر پرتو باشد بیشتر پرتو میگیرد.

2-فاصله: هر چه فاصله تا منبع پرتو بیشتر باشد پرتو کمتراست

3- حفاظ : در مواردی که استفاده از دو روش پیشین میسر نباشد باید از صفحات جاذب پرتو بین افراد و منبع استفاده کرد و میزان تابش پرتو را به مقدار مجاز یعنی 1/0 رم در هفته یا 5رم در سال رساند.

همچنین موارد ذیل نیز باید مورد توجه قرار گیرد:
ü توجه به خصوصیات معماری ساختمان وحفاظهای جاذب از جنس سرب ( برای انرژیهای کم) و یا بتون (برای انرژیهای بالا) باشند.
ü استفاده از روپوشهای سربی ، دستکش ، عینک و پیشبندهای مخصوص
üانجام آزمایش خون هر 6 ماه یکبار.
ü شستشوی دست،کنترل لباسها با وسایل کنترل کننده
ü استفاده از فیلم بچ و آشکار سازهای محیطی
ü آموزشهای لازم در زمینه اثرات و خطرات اشعه

تدابیر احتیاطی در برابر تشعشات غیر یونیزان :

-استفاده مداوم از عینک و نقاب های حفاظتی با درجات متناسب تیرگی

-استفاده از سپرهای حفاظتی در مسیر انتشار پرتو مانند استفاده از پرده های برزنتی یا ورق های باز تاب دهنده از جنس آلومینیوم

-افزایش فاصله با منبع تولید پرتو (کاهش شدت پرتو بر اساس قانون عکس مجذور فاصله )

-آموزش مخاطرات پرتو و نحوه صحیح استفاده از وسایل حفاظتی فردی

-ایزوله نمودن منابع تولید کننده پرتوهای از طریق محور نمودن موضع جوشکاری توسط اتاقک یا دیواره هایی به ارتفاع مناسب

نحوه نظارت بر مراکز پرتو پزشکی :

کلیه مراکز کار با پرتوهای یونساز در پزشکی اعم از رادیولوژی ، سی تی اسکن ، پزشکی هسته ای ، رادیو تراپی ، آنژیوگرافی و ..... موظفند قبل از شروع به فعالیت نسبت به اخذ مجوز بهداشتی و حفاظتی از واحد بهداشت پرتو مرکز بهداشت استان اقدام نمایند .

برای صدور این مجوزها موارد زیر در این مراکز بررسی می شوند :

1- وضعیت ساختمانی مرکز

2- نحوه سرب کوبی و حفاظ گذاری مرکز در صورت نیاز

3- انجام دزیمتری و سنجش نشت پرتو به مناطق مجاور اتاق اشعه

4- وضعیت بهداشتی مرکز از نظر تطابق با موازین بهداشت محیطی

5- وجود وسایل حفاظت فردی مورد نیاز

6- وجود دزیمتر فیلم بج برای هریک از پرتوکاران

7- بررسی سایر موارد بر اساس چک لیست موجود

نکات کلیدی درپایش بهداشت محیط از موسسه یا بخش رادیولوژی:

1- بررسی مستندات(پروانه،مدارک وآزمایشات فیلم بج و دوره های آموزشی پرتوکاران،مجوز کار بااشعه و...درصورت نیاز آمار کاری

2- بازدید وضعیت بهداشتی وساختار محل (آب وفاضلاب،سطوح، تهویه،نور،سرویس بهداشتی ونحوه جمع اوری پسماندها، ابدارخانه ،انبار،ظروف باریم،سالم بودن شیشه سربی، نظافت عمومی وخروج وسایل اضافی

3- بازدید وسایل وتجهیزات(اطفاءحریق،حفاظت فردی/اپرون،تیروییدبند و گنادبند،آلارمهاوچراغهای اخطاری علائم وتابلوهای هشداردهنده وراهنما،شرایط پرتودهی،محل فیلم کنترل،و....

4- بازدید تاریکخانه ونمونه فیلمهای ظاهر شده

5- بررسی لیست دستگاهها وانطباق آن بامجوز

6- دزیمتری وکنترل کیفی دستگاهها

بررسی های روتین حفاظتی:(ساده اما موثر):

- عملکرد کلیدهای جهتی وروشنایی لامپ نوری تیوب اشعه ایکس

- انطباق شعاع نوری بادسته پرتوی ایکس

- وجودوکاربردوسایل کمکی،نگهدارنده وحفاظت فردی

- نصب فیلم بج اختصاصی

- بررسی پرتوگیری ناخواسته کارکنان ومراجعین

- خروج وسایل اضافه از اتاق اشعه ومحل نگهداری روپوش کارکنان

- کنترل زمان سنج وبررسی کیفیت وشرایط پرتودهی(خروجی دستگاه)

- بررسی شرایط وتجهیزات اسکوپی،ماموگرافی وپانورکس و....