نقش و عملکرد ایمنی در صنایع
مقدمه
در محیطهای صنعتی با وجود ماشین آلات و ابزار فروان غالباً کارگران در معرض خطرات گوناگون قرار دارند. با پیشرفت فن آوری و افزایش کاربرد ماشین در تولید نیز مخاطرات و احتمال بروز حوادث در این گونه محیطها فزونی میگیرد. ایمنی علمی است که در پیشگیری از بروز حوادث در محیط کار به یاری انسان میشتابد و هموراه در راستای حفاظت و حراست از نیروی کار و سرمایه گام بر میدارد. ایمنی امروزه در جهان به خصوص در کشورهای صنعتی جای پای واقعی خود را پیدا کرده است و به عنوان امری ضروری ایفای نقش مینماید.
امروزه مدیران صنایع دریافتهاند که برای ارتقاء بهرهوری و حتی برای انتقال و توسعه تکنولوژی تنها راه قابل توجه و مهم توجه به ایمنی میباشد و حتی بسیاری از مدیران کشورهای پیشرفته ایمنی را به صورت یک سرمایه گذاری با سود برگشتی زیاد چه از نظر اقتصادی و چه از نظر انسانی میبینند واین گونه با آن برخورد میکنند. حوادث بسیار هزینهزا میباشند هزینههایی که به روشنی دیده میشوند شامل خسارات وارده به تجهیزات و محصول، بیکاری در زمان تغییرات، زمان بررسی، هزینة آموزشی جانشینها و … است. از این جهت است که مدیران کارخانهها برای جلوگیری از هدر رفتن سرمایه در اندیشه ایجاد برنامه و سیستمهای ایمنی در کارخانههای خود هستند.
مزایای رعایت ایمنی شامل؛ افزایش روحیه، کاهش فشار کار، کاهش حوادث، کاهش صدمات وارده، افزایش سطح رفاه و سلامتی، ارتقاء کیفیت محصول و بهرهوری، کاهش مخارج درمانی و افزایش کارآیی میباشد.
با توجه به هزینهزایی حوادث و مزایای رعایت ایمنی که در فوق آمد، توسعه و تقویت مؤسسات بهداشت حرفهای و انجام اقدامات تأمینی به منظور پیشگیری از خطرات محیط کار، جهت تعیین استاندارها و تحقیق و آموزش در بهداشت حرفهای از الزامات ایمنی محیط کار میباشد.
بهداشت حرفهای یکی از نظامهای هدایت کنندهای است که مارادرنیل به مفهوم محیط کار سالم و حفظ و ارتقاء سلامت محیط کار مساعدت کرده است. امروزه با توجه به اهمیت موضوع سلامت نیروی کار در تمامی کشورها نیازی فراگیر در دستیابی به روشهای منسجم بهبود شرایط کار احساس میشود. مطالعات اخیر نشان دهندة اپیدمی صدمات ناشی از حوادث و بیماریهای حرفهای در جوامع معاصر است. تخمین زده میشود که 120 میلیون مورد صدمات ناشی از حوادث شغلی هر ساله منجر به 220 هزار مورد مرگ در سطح جهان میشود.
تعیین دامنة بیماریهای ناشی از کار بدلیل عدم دسترسی به اطلاعات کافی کاری مشکل است. لیکن برآوردها نشان میدهد که 40 درصد از 157 میلیون موردی که سالیانه رخ میدهد منجر به بیماریهای مزمن و 35 درصد به ناتوانی دائم از کار و 25 درصد منجر به مرگ میگردد. فشار اقتصادی که این امر به کشورها وارد میآورد، بسیار زیاد و در برخی موارد از مجموع بودجة سیستم بهداشتی کشور بیشتر خواهد بود. حفاظت از کارگران در مقابل عوارض سوء ناشی از مواجهه با عوامل مخاطرهزا، نیازمند مداخلات پیشگیری در محیط کار است. مداخلاتی که در حوزة عملکرد فعالیتهای بهداشتی حرفهای قرار دارد .
سرویس نظارتی خدمات بهداشت حرفهای
براساس ماده 96 قانون کار به منظور اجرای صحیح قانون کار و ضوابط فنی، اداره کل بازرسی و وزارت کار و امور اجتماعی با وظایف مشخص، تشکیل گردیده است و مواد قانونی 97، 98، 99، 100، 101، 102، 103، 104، 105 و 106 در مورد وظایف و اختیارات بازرسان کار در قبال مسائل ایمنی و حفاظت فنی کارخانجات و کارگاههای تحت نظارت آنان توضیحات تکمیلی ارائه میدهند.
با توجه به مادة 85 قانون کار، وزرات کار و امور اجتماعی مسئول حفاظت و ایمنی در محیط کار و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عهدهدار بهداشت و درمان کارگران گردیدهاند.
اجرای وظایف مربوط به ایمنی و حفاظت صنعتی مندرج در قانون کار وزارت کار و امور اجتماعی بر عهدة ادارة کل بازرسی کار میباشد. همچنین طبق مادة 93 قانون کار جهت صیانت نیروی انسانی و منابع مادی و نظارت بر حسن اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماریها در کارگاههایی که وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت درمان و آموش پزشکی ضروری تشخیص دهند کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار باید هر ماه یکبار در کارخانه تشکیل گردد.
کمیتة ایمنی و حفاظت فنی
بنا به ماده 93 قانون کار به منظور پیشگیری حوادث ناشی از کار و تأمین ایمنی بیشتر و نظارت بر حفاظت و بهداشت کارگران معمولاً تشکیلاتی برای ایمنی و حفاظت به نام کمیتة حفاظت در کارگاهها بوجود میآید. این کمیتهها انواع مختلفی داشته و متشکل از اشخاص متفاوت از کارگر ساده تا مسئولان قسمتها، نمایندة کارفرما میباشد. کار اصلی این کمیتهها بازرسی از محیطهای کار، بررسی حوادث اتفاق افتاده و پیشبینی حوادث و جلوگیری از آنها میباشد.
در ایران طبق مفاد آیین نامه حفاظت کارگاهی که به تصویب شورای عالی حفاظت فنی وزارت کار رسیده است؛ کارگاههایی که بیش از 25 کارگر دارند، کارفرما موظف است کمیتهای بنام کمیته حفاظت با عضویت خود و نمایندهاش، مدیر فنی، مهندس یا متخصص حفاظت، در صورت وجود مرکز بهداشت کار پزشک مرکز، یکی از استاد کاران و نمایندة کارگران تشکیل دهد. این کمیته بایستی لااقل ماهی یکبار تشکیل جلسه داده و رونوشت صورت جلسه نیز بایستی به وزارت بهداشت و وزارت کار ارسال گردد. طبق این آیین نامه وظایف کمیته حفاظت فنی کارگاهها به قرار زیر است:
1ـ بازرسی دقیق و مستمر از کلیه قسمتهای کارگاه و ارائه پیشنهاد در جهت سالم سازی محیط و جلوگیری از وقوع حوادث و خطرات احتمالی.
2ـ تعیین خطمشی حفاظتی کارگاه
3ـ تنظیم و آشنا ساختن کارگران به رعایت مقررات و دستورات حفاظتی و ایجاد علاقه و روح همکاری در امر حفاظت و بهداشت کار
4ـ تشریک مساعی با بازرسان کار در اجرای دقیق و کامل آئیننامههای دستورات مربوط به حفاظت و بهداشت کار.
5ـ تهیه آمار حوادث کار و تجزیه و تحلیل آنها و اتخاذ تدابیر لازم به منظور جلوگیری از وقوع نظایر آنها.
6ـ تهیه دستورالعملهای لازم برای کار مطمئن و سالم با دستگاهها و ماشینهای مربوط.
7ـ تشویق کارگران و کسانی که در امر حفاظت، علاقه و جدیت به خرج میدهند و توبیخ افرادی که در این مورد قصور و سهلانگاری میکنند.
8ـ تهیه نظامات داخلی حفاظتی و بهداشتی کارگاه و نظارت در اجرای آن.
نظم و نظافت کارگاهی
نظم و نظافت کارگاهی ساخته و پرداخته مدیریت صنعتی ژاپن بوده است که فعالیت در محیط کار را بر اساس Seven S پایهریزی نمودهاند که در ایران از آن تحت عنوان هفت سین صنعتی یاد میشود و عبارتند از:
1ـ سوا کردن ضروریات (Seiri)Sort
2ـ سر و سامان دادن و مرتب کردن (Seition)Organize 3ـ سپیدی و پاکیزگی محیط کار (Seiso) Clean 4ـ سلامتی و ایمنی (Seiketsu) Health and Safet
5ـ سازمان یافتگی و انضباط (Shitsuke ) Tidy and Discipline
6ـ سخت کوشی و کار باتمام نیرو (Shikkari Yaru) Hard Working
7ـ سماجت در انجام کار خوب (Shukkuh ) Urge Repratelly
البته دو مورد آخر تنها در کشور ژاپن اجرا شده است. و مخصوص این کشور است ولی در کشورهای صنعتی و تعدادی از کشورهایی که در حال صنعتی شدن هستند و همچنین در ایران تنها 5 مورد اول به اجرا در آمده است که در این کشورها از آن به Five S یاد میشود.
انظباط کارگاهی
یکی از مقولات مهم در کاهش حوادث انظباط کارگاهی میباشد که عوامل روانی، روانشناسی، فرهنگی و اجتماعی در ایجاد آن سهیم میباشد. به تجربه ثابت شده است که بوسیلة برقراری نظم در کارگاه میزان حوادث کاهش چشمگیری داشته است.
انضباط کارگاهی را باید در کارگاه بوسیلة مقررات ایمنی و دستورالعملهای ایمنی ایجاد نمود.
مقررات ایمنی: دستورات ایمنی هستند که از قانون کار ریشه میگیرند و در هر کارخانه بنابر شرایط کاری آن واحد، مقرراتی توسط کمیته ایمنی تعیین میگردد. این مقررات عام و کلی هستند و لذا از دستورالعملهای ایمنی مربوط به هر شغل استفاده میشود.
دستورالعملهای ایمنی: این دستورالعملها شامل جزئیات مربوط به یک حرفه مشخص است که توسط مسئولان ایمنی تهیه و تنظیم میشوند و برای شغلهای مختلف دستوالعملهای جداگانه تهیه میشود. این دستورالعملها با توجه به شرایط عملکرد هر حرفه مشخص میگردد و باید حداقل هر دو سال یکبار تجدید نظر شوند.
برای این که این دستورالعملها و مقررات به خوبی پیاده شوند باید فرهنگ آن ایجاد گردد در غیر این صورت این مقررات هر چند کامل هم باشند اجرا نمیگردند. برای ایجاد انظباط کارگاهی نیز باید زمینة فرهنگی موجود باشد و برای نیل به این هدف باید دستورالعملهای کارگاهی را با جملات ساده کوتاه تهیه کرده و بر حسب محل انجام هر کار بر روی دیوار نصب نمود و روی دیوار نصب نمود و در اجرای آن نظارت به عمل آورد.
آموزش ایمنی
در خط مشی شرکت باید به این نکته اشاره شود که آموزش بخش مهم و یکپارچهای از خط مشی کلی بهداشت و ایمنی شرکت میباشد. همچنین باید بیانگر این مطلب باشد که آموزش ایمنی در کلیه آموزشهای حرفهای شرکت معمول شود. مسئولیت تضمین آموزش صحیح به کارکنان و شایستگی آنها برای انجام عملیات ایمن به عهدة مدیریت واحدهای مختلف میباشد. لذا هر مدیری مشخص می کند که چه کسی و در چه زمینهای نیاز به آموزش دارد. در خود شرکت نیز باید حداقل استانداردی مقرر شود تا اطمینان حاصل شود که از کارکنان از خطرات در رابطه با کار خود آگاه بوده و در ضمن تضمین شود که اقدامات کنترلی برای کاهش ریسک ناشی از آسیبهای فردی و یا کاهش ضایعات و خسارات وارده به اموال و یا محیط زیست صورت میگیرد. استانداردهای آموزش برای آگاهی همة افرادی طرح ریزی میشوند که باید آموزش ببینند و به یک سطح استاندارد مطلوب نائل گردند. در این استاندارد اجرای یکنواخت آموزش و تداوم در شرکت تضمین میشود.
آموزش ایمنی با اهداف مشخص، باید بخش عمدهای از کلیة آموزشهای حرفهای را تشکیل دهد. از آنجایی که اکثر حوادث در محل کارگاهها رخ میدهد، لذا اغلب آموزشهای ایمنی، همچنین آموزشهای پیشگیری از حریق، در محل کار به مدت کوتاه صورت میگیرند. آموزشهای اطفاء حریق و کمکهای اولیه نیز به صورت کوتاه مدت و معمولاً خارج از محل کار انجام میشوند. با تجزیه و تحلیل وظایف شغلی میتوان نیازهای آموزشی در موارد ایمنی را شناسایی نمود. بدیهی است که موارد آموزشی باید مرتب بازنگری شوند و به هنگام تغییر وظایف نیز لازم است که آموزشهای مجدد صورت گیرند.
در آموزشهای عملیاتی بایستی مواردی از قبیل بکار بردن ایمن مواد، تجهیزات و دستگاهها و همچنین تغییر و نگهداری و استفاده صحیح از وسایل و ابزار آلات مطرح گردند. برای مثال قبل از شروع کار، بایستی به کارکنان در زمینة خطرات دستگاهها، خواص مواد، ریسکهای ناشی از هر گونه گاز یا بخار و همچنین تداوم عملیات ایمن، تعلیمات لازم داده شود. مخصوصاً در جاهایی که باید مجوزهای کار صادر شود، مثلاً به هنگام کار بر روی تجهیزات و یا دستگاهها، ورود به مخازن و یا در دیگر شرایط خطرناک لازم است آموزشهای ایمنی کافی داده شود تا دستور العملها توسط افراد تمرین شده و به آنها تفهیم گردد. علاوه بر این ضروری است که کارکنان آموزشهای لازم را فرا گیرند تا به هنگام وضعیتهای اضطراری اقدامات مناسبی را انجام داد و از وسایل حفاظتی مخصوص استفاده نمایند.
هنگامی که فهرستی از مهارتهای مورد نیاز تهیه گردد، بهتر است که آموزشهای گروههای مختلف کاری در یک ماتریس مشخص گردیده به صورتی که تمام مواد آموزشی مورد نیاز در بالای ماتریس (ستون افقی) و گروههای کاری نیز در کنار ماتریس (ستون عمودی) لیست شوند. با استفاده از این ماتریس معلوم میگردد که گروههای مختلف چه آموزشهایی نیاز دارند.
پوسترها، دستورالعملها و علائم ایمنی
استفاده از برچسبهای مخصوص برای مواد خطرناک نیز یکی از تدابیر حفاظتی است وبه این جهت بر طبق مقررات، کلیه مواد خطرناک و ظروف آنها باید دارای برچسبهای مخصوص که نشان دهندة کیفیت مادة محتوی ظرف است، باشد. برچسبهای مورد استفاده باید گویا و به طور کلی با تصویر نمایانگر خطر برای کارگر باشد. این علایم تصویری دارای این مزیت است که حتی کارگران بیسواد نیز میتوانند آنها را بفهمند. اما علاوه بر این شکلها، برچسبها باید حاوی اطلاعاتی چون نام محصول، مخاطرات عمده، احتیاطات لازم و نوع تدابیر در صورت بروز حادثه نیز باشند.
علایم ایمنی دارای چهار شکل و رنگ استاندارد هستند که در زیر آمده است .
ـ علایم بازدارنده: به شکل دایره با یک نوار مورب قرمز رنگ در وسط آن و با زمینه سفید و ممکن است سمبلهایی جهت مصونیت در داخل و زیر خط مورب باشد.
ـ علایم هشدار دهنده: به شکل مثلث، به رنگ زرد و معمولاً برای هشدار دادن و احتمال خطر بکار میرود و برای تشخیص حدود گذرگاههای خطرناک و موانع به کار میروند.
ـ علائم دستوری: علایمی هستند دایرهای شکل و به رنگ آبی که این علامت به مفهوم مجاز برای انجام میباشد.
ـ علایم وضعیت ایمن: علایمی هستند به شکل مربع یا مستطیل با گوشههای خمیده به رنگ سبز که این علایم دربارة وضعیتهای ایمن و بیخطر بکار میرود.
توجه: علایم ایمنی تا حد امکان در معرض دید کامل قرار بگیرند و حداقل در ارتفاع 2.2 متر از کف زمین نصب شوند.
دستورالعملهای ایمنی: دستور العملهای خوب و اساسی، بخش اصلی یک سیستم کار ایمن را تشکیل میدهند. دستورالعملهای ایمنی مشخص میکند که چگونه یک کار حساس باید از نقطه نظر ایمنی و بازدهی صورت بپذیرد.
مدیریت، راهبری ایمنی و بهداشت حرفهای
مدیریت، مسئول ایمنی و بهداشت کارکنان است، در کارخانههایی که به صورت صنعتی اداره میشوند، ایمنی به عنوان بخشی از هزینهها در نظر گرفته میشود، اما بسیاری از مدیران در کشورهای پیشرفته ایمنی را به صورت یک سرمایه گذاری با سود برگشتی زیاد، از نظر انسانی و اقتصادی میبینند.
مدیریت کارا و موثر، مسئولیتهای ایمنی و بهداشت حرفهای در یک سازمان با کاهش ریسک حوادث و غیبت کارکنان در اثر حوادث و بیماری و همچنین تطبیق با مقررات مربوطه برای سازمان، مزایایی را در پی دارد که در نهایت موجب کاهش هزینههای جاری نیز میشوند. مدیریت خوب بهداشت حرفهای و ایمنی همچنین موجب جلوگیری از بروز بسیاری از حوادث ناشی از عدم آگاهی کارکنان نسبت به فعالیتهای خود میشود.
در سال 1998 کمیتهای متشکل از انسیتو استاندارد بریتانیا، شرکتهای اصلی گواهی دهندة انگلستان و سایر سازمانهای بین المللی استاندارد تشکیل شد که نتیجة آن OHSAS 18001 (Occpational health and Safety Assessment Series )میباشد.
در واقع OHSAS18001 در پاسخ به نیاز فوری سازمانها به یک سیستم مدیریت بهداشت حرفهای و ایمنی که بوسیلة آن بتواند سیستم مدیریت خود را مورد ارزیابی و تأکید قرار دهند تدوین شده است.
استانداردهای مدیریتی ISO ( International Standard Organiztion)
هدف از سری استاندرادهای ISO 9000، چگونگی ایجاد، تدوین و حفظ یک سیستم مدون کنترل کیفیت جهت جلب رضایت و اطمینان در مشتری است. نتایج ممیزی این سیستم به مشتری نشان میدهد که تولید کننده تا چه حد در قبال کیفیت تولید خود اعم از کالا و تولید و خدمات متعهد بوده و تا چه حد در تأمین نیازمندیهای مشتری توانایی دارد.
اثرات استفاده از استاندارهای سری ISO 9000 در موارد زیر قطعی بوده و مزایای واقعی را بدنبال دارد:
1ـ صرفهجویی اقتصادی در تولید و خدمات توسط بکارگیری این استاندرادها (سیستم تولید از شروع تا خاتمه همواره تحت کنترل قرار دارد)
2ـ تقلیل هزینههای تولید و خدمات پس از فروش معین به علت کاهش نواقص و اشکالات احتمال تولید و خدمات این هزینهها نیز کاهش مییابد.
3- کاهش منافع و زمان صرف شده بدین معنا که طراحی مجدد یا اصطلاح آن به حداقل میرسد.
4ـ حداقل نمودن ضرر و زیانهای تولید بوسیله وجود سوابق کاملاً ثبت شده از مرحله تولید و خدمات غالباً موجب میگردد که تولید کننده این سوابق را به عنوان مرجعی برای پاسخگویی به مدعیان و یا تقلیل مقدار خسارت بکار ببرد.
استاندارد ISO 9000 بطور کلی تحت عنوان استاندرادهای مدیریت کیفیت و تضمین کیفیت راهنمای انتخاب و استفاده برخی قواعد معین جهت انتخاب و بکارگیری استاندرادهای کیفیت است.
استاندارد ISO 9001: مدلی برای تخمین کیفیت در طراحی توسعه تولید، نصب و تولید و خدمات پس از فروش میباشد.
استاندارد ISO 9002: مدلی را جهت تضمین کیفیت در تولید و نصب ارائه میدهد.
استانداردISO 9003: مدلی را جهت تضمین کیفیت بازرسی و آزمایش نهایی میباشد.
استاندارد ISO 9004 : استانداردهای ارزشیابی و بررسی است و بیشتر به فعالیتهای خدماتی و آموزشی میپردازد.
استاندرهای ISO 14000: نیز به منظور آگاهی از نیازهای جهانی و رعایت قوانین و مقررات زیست محیطی و پاک نگهداشتن محیط کار و ارائه محصولات مطابق با استانداردهای محیط زیست ایجاد شده است.
پس از گذشت چندین سال از مطرح شدن نیاز به الگویی جهت مدیریت ایمنی و بهداشت حرفهای، انتشار استاندارد BS 8800 راهنمایی برای اجرا و پیاده سازی یک سیستم مدیریتی ایمنی و بهداشت حرفهای میباشد ولی به منظور تصدیق و اخذ گواهینامه طراحی نشده و همچنین خواستهای را برآورد نمینماید. همانطور که قبلاً گفته شد در سال 1998 کمیتهای متشکل از انستیتو استاندراد بریتانیا، شرکتهای اصلی گواهی دهندة انگلستان و سایر سازمانهای بینالمللی استاندراد تشکیل شد که هدف آن تهیه و تدوین استاندارد واحدی بنام OHSAS 18001 بود. سری ارزیابی ایمنی و بهداشت حرفهای (OHSAS 18001) حاصل یکی شدن الگوهای قبل بوده و استاندارد قابل ممیزی و اخذ گواهی نامه میباشد. این استاندارد همچنین برای سازمان ISO به عنوان ابزار و پایهای جهت تدوین استاندراهای بین المللی در این زمینه به کار میورد.
دامنه و کاربرد OHSAS 18001:
خصوصیات مجموعههای اززریابی ایمنی و بهداشت شغلی (OHSAS) به بیان نیازمندیها برای یک سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی میپردازد، تا سازمان را قادر سازد که ریسکهای ایمنی و بهداشت شغلی را کنترل و عملکرد خود را بهبود بخشد. این استاندارد به بیان معیارهای خاص عملکرد ایمنی و بهداشت شغلی میپردازد و نه خصوصیات مشروح و مفصلی را برای طراحی یک سیستم مدیریت مینماید.
این خصوصیات OHSAS برای سازمانی قابل اعمال میباشد که بخواهد:
الف) یک سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی را ایجاد نماید تا ریسکهایی را که برای کارکنان و سایر طرفهای علاقمند که ممکن است در معرض ریسکهای ایمنی و بهداشت شغلی همراه با فعالیتهای سازمان باشند، حذف نموده و یا به حداقل کاهش دهد.
ب) سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی راایجاد، نگهداری و به طور مستمر بهبود بخشد.
پ) از مطابقت با خط مشی بیان شدة ایمنی و بهداشت شغلی خود اطمینان حاصل نماید.
ت) این مطابقت را به دیگران نیز اثبات نماید.
ث) دنبال کسب گواهی یا ثبت سیستم مدیریتی ایمنی و بهداشت شغلی خود توسط یک سازمان خارجی باشد.
ج) مطابت خود را با این خصوصیات OHSAS به صورت خود اظهاری اعلام نماید.
ابعاد گستردگی بکارگیری این استاندارد بستگی به عواملی نظیر خط مشی ایمنی و بهداشت شغلی سازمان، ماهیت فعالیتهای آن و ریسکها و پیچیدگی عملیات آن خواهد داشت.
این خصوصیات OHSAS بیشتر برای پوشش دادن مسایل مربوط به ایمنی و بهداشت شغلی در نظر گرفته شده است تا مسایل مربوط به ایمنی محصول و خدمات.
بر گرفته از: سایت ایمنی و بهداشت حرفه ای ایران