ضرورت بازنگری درنحوه ارائه خدمات تیمهای اضطراری بهداشت محیط در ح

ضرورت بازنگری درنحوه ارائه خدمات تیمهای اضطراری بهداشت محیط در حوادث وبلایا

چکیده :تاریخ حیات انسان مملوء از حوادث غیر مترقبه و ناگوار طبیعی و غیر طبیعی است و در این بین رنج ها و مصیبت های این حوادث نه تنها محل بلا دیده بلکه همه مردم جهان را تحت تأثیر خود قرار می دهد. حوادثی نظیر فعال شدن آتشفشان ها، سیل، زلزله، جنگ و همه گیریهایی نظیر وبا و طاعون خسارات زیادی را به جامعه بشری وارد کرده است و شرایط ایجاد شده در حین این حوادث و بعد از آن،شرایطی سخت وپیچیده پیش می آوردکه در اولین اقدام ،کنترل سلامت وبهداشت عمومی بلادیدگان ازاهمیت ویژه وفوق العاده ای برخوردارمی باشد. بی تردید مشکلات ایجاد شده و تلفات انسانی پس از بروز این گونه حوادث غیر مترقبه با وضعیت عادی بسیار متفاوت بوده، لذا شیوه عمل و مدیریت بحران از جمله کنترل و مدیریت بهداشت محیط در شرایط اضطراری می تواند در کاهش اثرات و عوارض ناشی از این گونه حوادث و همچنین ترمیم و عادی سازی شرایط تأثیر گذار باشد. هرچند اطلاع یافتن وممانعت از بروز حوادث غیرمترقبه کاری محال می باشد امابا انجام برنامه ها وپرو‍‍ژه های پیشگیرانه، آمادگی وتربیت نیروهای کارشناش وتقسیم وظایف ومسئولیتها،می توان صدمات وخسارات آن را به حداقل کاهش داد.بدون تردید نقش نیروی انسانی کارآزموده درمدیریت بحران وهدایت صحیح برنامه ها،کلیدی ترین بخش درمقابله بااینگونه بحران ها میباشد.طی چند ساله اخیر، هزینه های قابل توجهی به منظور ارتقاء توانایی های نیروهای کارشناش در بخش بهداشت محیط هزینه گردیده اشت اما بواسطه عدم برنامه ریزیهای علمی وعملی وهمچنین عدم تقسیم بندی حیطه ها ومسئولیتها در سیستم بهداشت محیط موجب حداقل بازدهی درمقابله با اثرات بلایای طبیعی بوده است،همچنانکه درحوادث تاسف بار زلزله ها وسیل های اخیر مشاهده گردید.لذا با توجه به وسعت وگستردگی برنامه های بهداشت محیط وتخصصی بودن حوزه های عملیاتی بنظر می رسد تقسیم بندی فعالیتهای بهداشت محیط به اجزاء مختلف نظیر برنامه تامین آب آشامیدنی،مبارزه وکنترل حشرات وجوندگان وسایر برنامه ها در یک سیستم عملیاتی منسجم از کارآیی وتاثیر بیشتری برخوردار خواهد شد. این مقاله که از نوع تحلیلی – اسنادی می باشد سعی بر این دارد که ضمن تشریح و معرفی سیستم بهداشت محیط، مسئولیتها، کارکرد و توانمندیهای آن، نقش کارشناسان بهداشت محیط را بعنوان نیروهای مؤثر در کنترل و کاهش اثرات و عوامل زیانبار و بهسازی محیط زیست در مواقع بروز حوادث غیر مترقبه را تشریح نماید.

کلمات کلیدی :بهداشت محیط، مدیریت، حوادث وبلایا ، کارشناسان بهداشت محیط

مقدمه : اگر بپذیریم که تعریف بهداشت محیط عبارتست از کنترل عواملی از محیط زیست که به نحوی بر رفاه جسمی ، روانی ، اجتماعی تأثیر می گذارند یا تغییر در شرایط محیط به منظور ایجاد وضع مطلوب است و یا به عبارتی اندیشه و کار صحیح مهندسی در جهت حل مشکلات مربوط به اثرات زیان بار محیط بر انسان می باشد آن گاه می توان دریافت که براساس تعاریف فوق برنامه های مقابله ای و مدیریت بحران در شرایط اضطراری ناشی از حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی توسط بخش بهداشت محیط موجب کاهش صدمات ناشی از عواقب آن خواهد شد . مسلماً نیروهای کارشناسی بهداشت محیط براساس تحصیلات دانشگاهی و تجارب میدانی خود می توانند از عوامل بسیار مؤثر و تأثیرگذار در مدیریت بحران مناطق آسیب دیده باشند . اما آنچه در سال های اخیر و در حوادث مختلف از جمله زلزله های رودبار و بم شاهد بودیم فقدان یک برنامه و استراتژی مشخص یا به عبارتی عدم شفافیت در مدیریت بهداشت محیط بویژه در چند روز نخست که جامعه مصیبت دیده دارای بالاترین درجه افسارگسیختگی در کلیه بخش های جامعه می باشد نیاز به تدوین یا بازنگری همراه با آموزش و تعلیم شیوه های برخورد با شرایط اضطراری ، بیش از بیش احساس می شود . آنچه مسلم است این است که همه کشورهای جهان در برابر حوادث غیرمترقبه ای که هر لحظه امکان وقوع آن می رود آمادگیهای لازم را می بایست دارا باشند تا بتواند خسارات متنوع و شدید آن بر کلیه ارکان جامعه را از جمله زیر بناهای اقتصادی ، اجتماعی و حتی فرهنگی به حداقل برسانند . در این میان بخش بهداشت درمان ، از جمله نیروهای بهداشت محیط از ابتدای بروز حادثه تا رسیدن جامعه به شرایط عادی دارای نقش ویژه و خاصی می باشند .

کلیات :مسلماً اولین گام در بحث سیستم مدیریت بهداشت محیط اضطراری و حوادث غیر مترقبه ، آمادگی در برابر بروز حوادث ، توانایی و قابلیت آن در بخش مسئولیت ها و وظایف محوله می باشند و در این راستا آگاهی و تکمیل اطلاعات مناطق مختلف براساس وضعیت جغرافیائی – آب و هوایی ، جمعیتی و ... از اهمیت بسزایی برخوردار است . بی تردید کارکنان سازمان یافته و تعلیم دیده در یک سیستم به آسانی و با سرعت و ظرافت بیشتری نسبت به انجام مسئولیت های خود مبادرت می ورزند .

ساختارهای مدیریت بحران بصورت یک شبکه حلقوی در هم تنیده از بالا به پایین و از بزرگ به کوچک می باشد بدین معنا که ساختارهای مدیریتی شامل همکاریهای درون بخشی و برون بخشی در کلیه سطوح کشوری ، استانی ، شهرستانی و بخشی است که در پایین ترین بخش ها نیازمند تقسیم کار ، شفافیت وظایف ، و حیطه های تحت مسئولیت می باشد در این راستا اولین جایگاه کسب اطلاعات در خصوص نقش و مسئولیتهای یک سیستم معمولاً قانون و شرح وظایف سازمانی آن می باشد که عملکردهای کلی را تشریح و توصیف می نماید . این عملکردها ، همان وظایف معمول سازمانی می باشد که در شرایط عادی نیز بطور مرتب ، اجرا می شوند . اما در شرایط بحران ناشی از حوادث غیرمترقبه اهمیت خاص و سرعت و دقت ویژه ای می طلبد . بدین لحاظ براساس شرح وظایف قانونی وسازمانی ، همچنین براساس توانائیهای کارشناسی بخش بهداشت محیط که ناشی از تحصیلات دانشگاهی و فعالیتهای میدانی است . دامنه فعالیت بهداشت محیط می تواند شامل برنامه های زیر باشد :

v مشارکت و همکاری در بخش دفن اموات و اجساد

v مشارکت و همکاری در انتخاب مکان های اسکان موقت و اردوگاهها براساس استانداردهای موجود و بررسی نحوه استقرار خانوارها

v احداث حمامها و سرویس های بهداشتی

v مشارکت و همکاری در انتخاب روش دفع مواد زائد جام(پسماندها)د براساس وضعیت جغرافیایی محل

v مشارکت و همکاری در انتخاب روش دفع فصولات و سایر مواد زائد مایع (فاضلاب) براساس وضعیت جغرافیایی محل

v مشارکت و همکاری در برنامه تأمین و توزیع آب آشامیدنی سالم و نظارت و کنترل سلامتی آب مورد مصرف

v مبارزه و کنترل جوندگان ، حشرات ناقل بیماری ، سگ های ولگرد و سایر جانوران موذی (نظیر مار ، عقرب)

v نظارت و کنترل بر تمامی مراحل تهیه و توزیع موادغذائی بویژه محصولات اهدائی

v نظارت بر وضعیت شستشو و گندزدایی محل های اسکان و وسایل مصرفی بلادیدگان

v انتخاب محل احداث انبار و نظارت بر تسهیلات انباری و کنترل مواد اهدائی نظیر البسه و غیره

v ارائه آموزش های لازم و ارتقاء سطح آگاهیهای افراد جامعه به منظور حفظ سلامتی خود با استفاده از روش های متنوع نظیر آموزش های چهره به چهره و گروهی روزنامه ها و صدا و سیما

v مشارکت و همکاری در زمینه های بهسازی های محیطی نظیر زه کشی آب های سطحی منطقه ، بهسازی های چاهها ، قنوات و چشمه ها

v انجام تحقیقات مختلف میدانی به منظور کاهش اثرات زیان بار از حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی بر محیط زیست و انسان ها

نقش سازمانهای غیردولتی در کاهش خسارتهای ناشی از حوادث غیرمترقبه

(1) سازمانهای غیردولتی :

در تعاریف جهانی سازمانهای غیر دولتی شامل جمعیت ها ،گروهها و نهادهای انسانی و خودجوش و برآمده از مردمی هستند که مهمترین شاخصه خود را در استقلال از دولت تبین می نماید ، امروزه سازمانهای غیردولتی با فعالیتهای غیرانتفاعی و داوطلبانه در جهت رفاه و خدمات عمومی به انجام فعالیت می پردازند این سازمانها بنابر تعریف بانک جهانی درکاهش دردها و افزایش منافع فقرا او حفظ محیط زیست ، تأمین خدمات اجتماعی و توسعه اجتماع فعال هستند . این سازمان ها در تمام عرصه های ملی و بین المللی فعالیت می نمایند بطور مثال نقش مؤثر شهروندان در اداره امور خود در محدوده یک شهر در چارچوب سازمانهای غیردولتی قابل تصور است شهروندان در این مشارکت فعال صاحب تجربه ، تخصص ، آگاهی و در توسعه اجتماعی توانمند می گردند دامنه فعالیت این سازمان ها از امور امدادی ، رفاهی و مذهبی تا دفاع از حقوق بشر پناهندگی و توسعه علوم و تکنولوژی و امور زنان و جوانان را شامل می گردد سازمان های غیردولتی کانال ارتباطی بین مردم و دولت هستند و نقش مؤثری در رشد و بلوغ اجتماعی بازی می نمایند هر شخصی به دور از تعصبات نژادی – فرهنگی ، فقط با پذیرفتن آرمان های خاص تشکل، می تواند عضو سازمان های غیردولتی گردد .

سازمانهای غیردولتی در ایران : با این که فعالیتهای مردمی و خودجوش در کشور ایران ، سابقه ای بسیار طولانی دارد تاکنون این فعالیتها نتوانسته اند که خود را با تعاریف جدید منطبق کنند و یا نقش عمده ای را در کشور ایفا نمایند در حال حاضر فعالیتهای داوطلبانه در ایران به دو گونه عمده شکل می گیرد اولی در قالب سنتی که بیشتر شامل هیئت های عزاداری و نهادهای مذهبی است و دومی فعالیتهایی است که براساس تعاریف جدید از سازمانهای غیردولتی و بصورت سازمانی شکل می گیرند .

جدایی از ماهیت و هدف هرکدام از این فعالیتها و نهادها ، آنچه مهم می باشد توانایی سازمانها و نهادها در به کارگیری توانایی مردم بصورت داوطلبانه است که بتوانند هدایت کننده بزرگترین سرمایه اجتماعی که مشارکت مردم در شرایط مختلف است باشند .

نقش سازمانهای غیردولتی در افزایش منابع : همان طور که بیان شد فعالیت عمده در کشور ما پس از زمزمه در زمینه جلب کمکهای مردمی و انتقال آن به مناطق آسیب دیده بوده است که شاید در این بین تجربه های زیادی نصیب دست اندرکاران شده است مردم کشور ایران در زمینه کمک رسانی و اهدای هدایا در طول سالیان متوالی امتحان خود را پس داده اند و به عنوان یکی از خصوصیات انسان دوستانه مردم ایران بشمار می رود باید توجه نمود که منابع فقط منابع جنسی یا مالی را شامل نمی شود و دربرگیرنده مسائل روحی ، روانی و حضوی نیز می باشد . با توجه به زمینه های فعالیت ، حضور سازمان های غیردولتی می تواند در کاهش آلام ناشی از حوادث وبلایا بهره مند گردید .

نقش سازمانهای غیردولتی در کاهش نیازها : کاهش نیازها به هنگام بحران مستلزم سرمایه گذاری قبل از شرایط بحرانی است بدین معنی که پس از وقوع زمین لرزه به هیچ عنوان نمی توان به گونه ای عمل کرد که منجر به کاهش خسارت ها گردد بلکه تنها می توان به جبران قسمتی از خسارتهای وارده نایل شد دو عامل عمده در جهت کاهش خسارتهای وارده عبارتند از :

- ایمن سازی و مقاوم سازی

- آموزش های عمومی و همگانی

برای عملی شدن هر دو مورد فوق نیاز به بستر سازی فرهنگی گسترده ای است که شاید بتوان گفت که فرهنگ سازی از نقش های اساسی سازمانهای غیردولتی است برای مثال انجام همایشهای فرهنگی ، برگزاری نمایشگاهها ، تهیه فیلم های آموزشی و یا گروههای تحقیقاتی و آموزشهای مردمی گسترده به دلیل مردمی بودن این سازمان ها بازده بیشتری خواهد داشت ، آموزش ساکنان یک محله چیزی نیست که بتوان به اجبار و یا توسط ارگانهای دولتی آن را عملی نمود از طرف دیگر سازمان های غیردولتی می توانند بعنوان ناظر بیطرف در روند ساخت و سازهای عمومی و خصوصی عمل کنند و اقدام به انتشار گزارش در سطح عمومی نمایند .

بحث و نتیجه گیری : هر چند اطلاع یافتن و ممانعت از بروز حوادث غیرمترقبه کاری محال می باشد . اما با انجام برنامه ها و پروژه های پیشگیرانه ، آمادگی و تربیت نیروهای کارشناس و تقسیم وظایف و مسئولیتها ، می توان صدمات و خسارات آن را به حداقل کاهش داد . بدون تردید نقش نیروی انسانی کارآزموده در مدیریت بحران و هدایت صحیح برنامه ها ، کلیدی ترین بخش در مقابله با اینگونه بحران ها می باشد . طی چندساله اخیر ، هزینه های قابل توجهی به منظور ارتقاء توانائی های نیروی کارشناسی در بخش بهداشت محیط هزینه گردیده است اما بواسطه عدم برنامه ریزیهای علمی و عملی همچنین عدم تقسیم بندی حیطه ها و مسئولیتها در سیستم بهداشت محیط ، موجب حداقل بازدهی در مقابله با اثرات بلایای طبیعی بوده است ، همچنانکه در حوادث تأسف بار زلزله ها وسیل های اخیر مشاهده گردید . لذا با توجه به وسعت و گستردگی برنامه های بهداشت محیط و تخصصی بودن حوزه های عملیاتی بنظر می رسد تقسیم بندی فعالیتهای بهداشت محیط به اجزاء مختلف نظیر برنامه تأمین آب آشامیدنی ، مبارزه با کنترل حشرات و جوندگان و سایر برنامه ها در یک سیستم عملیاتی منسجم از کارآیی و تأثیر بیشتری برخوردار خواهد شد .

نویسندگان: محمدجوادمحمدی* فلاح حیدرماه* رسول پرتوی*

*کارشناسان بهداشت محیط گروه بهداشت محیط معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

سایت بهداشت محیط ایران

سایت بهداشت محیط ایران