استاندارد روش نمونه گیری آب
استاندارد2347
روی تصویر زیر کلیک کنید
پاورپوینت روش نمونه برداری ازآب
استاندارد روش نمونه گیری آب
این استاندارد دربر دارنده روشهای نمونه گیری آب برای تجزیه شیمیائی , فیزیکی میکروبیولوژیکی و رادیولوژیکی به ترتیب زیر میباشد :
روش (( الف )) ـ نمونه گیری لحظهای ( ناپیوسته )
روش (( ب )) ـ نمونه گیری مرکب
روش (( ج )) ـ نمونه گیری مدارم ( پیوسته )
در این استاندارد اصول مشخص برای یکنواخت کردن روشهای نمونه گیری تعیین شده است و این دستو کار در مقیاس عمومی قابل اجراء بوده و احتمالا در موارد خاص نیز کاربرد خواهد داشت .
واژه نمونه گیری که در این استاندارد به کار رفته به قرار زیر میباشد :
نمونه گیری عبارت است از به دست آوردن قسمتی از ماده که نمایانگر کل ماده مورد نظر باشد
این استاندارد شامل سه دستور کار برای جمعآوری نمونه است :
روش (( الف )) برای جمعآوری نمونه لحظهای از یک محل به خصوص میباشد که فقط معرف خصوصیات آب در زمان نمونه گیری است و این روش برای آزمونهای باکتریولوژی و برخی آزمونهای رادیولوژی مناسب میباشد .
روش (( ب )) برای جمع آوری نونه مرکب از یک محل به خصوص میباشد که قسمتهای نمونه در فواصل زمانی مختلف گردآوری میشود .
نمونه مرکب میتواند از جمع آوری مقادیر آب از مکانهای مختلف یک منبع و یا مجموعهای از آب گردآوری شده از محلهای مختلف در زمانهای مختلف تشکیل گردد .
در روش (( ج )) یک نمونه گیری , مداوم ( پیوسته ) از یک و یا چند ایستگاه نمونه گیری ایجاد میگردد که برای دستگاههای تجزیه مداوم آب مناسب میباشد .
نکات مهم
هدف از نمونه گیری به دست آوردن قسمت کوچکی از آب است که نمایانگر خصوصیات واقعی منبع اصلی باشد و مهمترین عوامل اساسی که برای رسیدن به این مقصود لازم است عبارتند از :
نقاط نمونه گیری , زمان نمونه گیری , تناوب نمونه گیری , و حفظ ترکیب نمونه تا زمان اجرای آزمایش .
در اغلب موارد به علت عدم یکنواختی در منبع آب , لزوم نمونه گیری از چند نقطه ایجاب میشود و در صورتیکه استفاده از محلی به عنوان نمایانگر بیشترین خصوصیات آب مقدور نباشد میتوان با شناخت و پی بردن به روابط فی مابین یا بهرهگیری از نتایج به دست آمده به کمک حداقل نقاط نمونه گیری این کار را عملی کرد .
یک نمونه نمایانگر واقعی را الزامأ از یک محل انتخاب شده نمیتوان برداشت , بلکه تغییر کافی بر روی نتایج یک نمونه غیر معرف نیز میتوان اطلاعات با ارزشی در مورد روند تغییرات به دست داده و نمونهگیر را در جهت انتخاب محلهائی که اطلاعات حاصله بیشتر با حقیقت نزدیک باشد , راهنمائی و هدایت نماید .
باید توجه داشت اغلب نمونه هایی که از یک نقطه مجرد یک سیستم گردآوری میشود تا حدودی نمیتوان به عنوان نمودار واقعی تلقی کرد , بنابراین موضوع قابل اهمیت این است که حدود معرف بودن نمونه را تشخیص داده و از نتایج به دست آمده آن برای ثبت مداوم کیفیت آب منبع استفاده نمود.
در غیر این صورت در هنگام تشکیل پرونده لازم است یک ضریب تصحیح فرضی یا ضریب دقت مناسب برای نمونه گیری تعیین و در نظر گرفته شود .
در هر روش نمونه گیری قواعد عمومی زیر باید به کار رود .
نمونهها باید نشاندهنده وضعیت موجود در نقطهای باشد که از آن محل عمل برداشت انجام گرفته است.
نمونهها باید دارای حجم مناسب به نحوی باشد که امکان تجدید پذیری آزمون به تعداد مورد نظر در روش آزمون مربوطه فراهم گردد .
نمونهها باید طبق روش جمعآوری , بستهبندی و حملونقل گردد که مراقبتهای لازم برای تأمین عدم تغییر در ترکیبات و خصوصیات ویژه نمونه تا مرحله تجزیه در آزمایشگاه در مورد آن اعمال شده باشد .
روش (( الف )) ـ نمونه گیری لحظهای
دامنه کاربرد :
الف ـ کاربرد این روش در مورد نمونه گیری از آب منابعی مانند (( چاهها , رودخانهها چشمهها و نهرهای کوچک , دریاچهها , اقیانوسها , مخازن , خطوط شبکه آبرسانی و مجاری آب , ظروف و مخازن تهیه و تولید , مولدهای بخار , برجها و صافیهای تحت فشار زیاد و یا زیر فشار جو )) برای آزمونهای شیمیائی , فیزیکی , باکتریولوژیکی و یا دادیولوژیکی میباشد .
ب ـ یک نمونه لحظهای تنها نمایانگر شرایط و وضعیت موجود در محل وزمان نمونهبرداری است .
تناوب و مدت نمونه گیری :
الف ـ به منظور برآورد صحیح و منطقی از ترکیب آب خام جاری در یک شبکه لولهکشی3 شده از یک منبع بزرگ آب ( مانند دریاچه ) در نقطهای که به قدر کافی از ساحل دریاچه دور میباشد . برای پیشگیری از تغییرات درون لولهای و یا تغییراتی که به دلیل نفوذ فاضلاب به داخل شبکههای فرعی آب ممکن است ایجاد شود و بالاخره به منظور کسب طلاع از تغییرات فصلی در کیفیت آب , نمونه گیری انفرادی بازمان تناوب طولانی مانند هر دو هفته و یا ماهیانه کافی میباشد .
در صورتیکه نمونهها از نزدیک خط ساحلی چنین منبع آبی و یا رودخانه برداشته شود , باید دارای زمان تناوب کوتاهتر مثلا هر روزه باشد تا بتوان اطلاع دقیقتری از تغییرات حاصل در ترکیب آب را که در وصرف آن بسیار مهم است به دست آورد .
تنظیم درجه حرارت :
الف ـ هنگامیکه نمونههای در درجه حرارت بالاتر از دمای محیط برداشته میشود با استفاده از مارپیچ سرد کننده درجه حرارت آن را به درجه حرارت محیط برسانید .
ب ـ در بعضی از روشهای آزمون نیاز به تنظیم درجه حرارت دیگری غیر از درجه حرارت محیطی است , چنین تنظیمی را باید در صورت مشخص بودن آن انجام داد .
ذرات معلق :
الف ـ نمونهها معمولابدون جدا کردن ذرات معلق برداشته میشود و در صورتیکه آب موجود در منبع اصلی دارای موادی به صورت کلوئید و یا مواد معلق به هم پیوسته باشد نمونه را باید طوری برداشت که به طور نسبی نمایانگر این مواد نیز باشد .
حجم نمونه :
الف ـ حجمی حداقل برابر دو لیتر نمونه بردارید ولی برداشتن چهار لیتر نمونه از ارجعیت دارد .
ب ـ جدول شماره یک بیانکننده مقادیر تخمینی حجم نمونه مناسب برای اندازهگیری معمولی و اختصاصی ماده مورد نظر جهت انجام بار آزمون میباشد .
حجم نمونه مورد نیاز برای تجزیه باکتریولوژیکی آب بستگی زیادی با تراکم باکتریها در آب دارد و در مورد نمونه هائی که تراکم باکتری در آن زیاد است , رقیق کردن متوالی نمونه الزامی میباشد .
محل نمونه گیری
الف ـ منابع روباز :
1 ـ با نهایت دقت محلی را برای نمونه گیری انتخاب کنید که نمونه به دست آمده برای آزمون معرف واقعی توده آب باشد .
این نمونه نباید از کفهای سطحی آب برداشته شود .
2 ـ به دلیل وجود تغییرات وسیع در وضعیت نهرها , دریاچهها , مخازن و سایر تودههای آب , تشریح محل دقیق برای نمونه گیری امکان ندارد و هنگامیکه آب , یک نهر طوری مخلوط شود که به صورت تقریبأ یکنواخت درآید نمونهای که از هر نقطه از مقطع عرضی آب برداشته شود مناسب بوده ولی در مورد نهرها و رودخانههای بزرگ که احتمال مخلوط شدن آب وجود ندارد به تعداد نمونه بیشتری اجتیاج است و معمولا این نمونهها در عرض و عمق مختلف یک سطح مقطع رودخانه در هر محلی برداشته میشود .
3 ـ با در نظر گرفتن اطلاعات مورد نیاز و تطبیق شرایط محلی , نقطهای را برای نمونه گیری انتخاب کنید که در پائینتر از انشعاب رودخانه و یا محل دخول آلودگی با فاصلهای قرار داشته باشد که اختلاط کامل صورت گیرد و چنانچه این عمل مقدور نباشد , بهتر است نمونه گیری از بالای انشعاب رود و یا سرچشمه آلودگی و همچنین از محل انشعاب رود و یا سرچشمه آلودگی صورت پذیرد .
به طور کلی فاصلهای در حدود1.5 تا4.5 کیلومتر پائینتر از محل انشعاب و یا آلودگی کافی است .
4 ـ نمونهها را باید در فاصله حداقل دو کیلومتر دورتر از زیر سد و یا آبشار جمع آوری کرد تا هوای وارد شده در آب زمان کافی برای خروج را داشته باشد . در هنگام نمونه گیری از مخازن , دریاچه و یا سایر منابع مشابه , لازم است از نمونه گیری از ناحیههائی که معرف منبع اصلی نمیباشد مانند مناطق ورودی جریانهای کوچک آب , مناطق راکد آب و یا مناطق ساحلی که دارای تغییرات شدید است خود داری کرد مگر در صورتی که تعیین اثر وضعیت و شرایط محلی چنین نقاط , جزئی از برنامه نمونه گیری باشد .
5 ـ مطلوبتر است از هر منیع آب تعدادی نمونه برداشته شود تا تغییرات احتمالی در ترکیبات آب قبل از نقطه نهائی نمونه گیری تعیین گردد .
ب ـ جریانهای سرپوشیده
1 ـ انتخاب نقاط نمونه گیری در شبکههای لولهکشی , مجاری , مخازن , صافیهای تحت فشار و دستگاههای سبککننده شیمیائی آب , دستگاههای تهیه آب عاری از مواد معدنی , کندانسورهای سطحی , تبخیرکنندهها و یا لولههای کندانسور بستگی به رعایت چگونگی لولهکشی , موقعیت قرار گرفتن هر یک از واحدها و شکل آن , خصوصیت و تغییراتی که مابین ورود و خروج آب رخ میدهد و سرعت عبور جریان آب از واحد داشته و باید دقت کرد نمونه معرف هنگامی به دست میآید که عمل مخلوط کردن در محل به خوبی انجام پذیرفته باشد .
2 ـ در یک شبکه لولهکشی با باز کردن شیر و یا یکی از اتصالات که به فوریت آب را در دسترس قرار داده و جریان شدید ایجاد میشود را میتوان به عنوان یک محل نمونهبرداری مناسب تلقی کرد .
در صورتی که شدت جریان آب کافی نباشد باید لوله نمونه گیری را مسافتی در داخل لوله آب فرو برد تا شدت جریان افزوده شود ( در حدود 25 درصد قطر لوله حداکثر تا 100 میلیمتر )
ظروف حامل نمونه :
الف ـ برای مشخصات ظروف حامل نمونه و چگونگی نگاهداری آن برای تجزیه شیمیائی , فیزیکی و رادیولوژیکی به استاندارد روش روزمره نمونه گیری آب مراجعه کنید .
ب ـ برای نمونههای مورد مصرف در آزمونهای باکتریولوژیکی چهار بطری دهانگشاد با در سمبادهای به ظرفیت حداقل 300 میلیلیتر آماده کنید .
این بطریها ممکن است از شیشه بور و سیلیکات و یا سایر مواد مقاوم در برابر حلالیت آب باشد و از درپوش فلزی و یا پلاستیکی پیچی نیز میتوان استفاده کرد .
بطریها , درپوشها و آستر درپوشها باید قادر به تحمل درجه حرارت استریلیزاسیون بوده و هیچگونه ترکیب فراری در هنگام عمل استیلیزاسیون از خود تولید نکرده و یا مواد سمی و یا ترکیبات متوقف کننده رشد باکتری نیز وارد نمونه آب نکند .
1 ـ بطری نمونه گیری را ابتدا با مواد تمیز کننده شسته و سپس با محلول داغ سولفوکرومیک تمیز نمائید و آثار محلول تمیز کننده در ظرف را توسط آب مقطر دوبار تقطیر شده آبکشی و سپس برای برطرف کردن اثر فلزات سنگین احتمالی موجود در باقیمانده کرومات با محلول رقیق اسید نیتریک شستشور دهید .
در خاتمه بطریها را با آب مقطر دوبار تقطیر شده آبکشی کرده و بگذارید خشک شود .
2 ـ در صورتیکه آب آب در نمونه برداشته شده حاوی باقیمانده کلر باشد , مقداری تیوسولفات سدیم تا ایجاد غلظت تقریبی 100 میلیگرم در لیتر به هر نمونه اضافه کنید . ولی در حالتی که تیو سولفات با مواد مصرفی بعدی احتمالا ایجاد اختلال و مزاحمت کند میتوان این مرحله را حذف کرد .
3 ـ در بطری را بسته و سر و کردن بطری را با ورق فلزی ( آلومینیومی ) برای جلوگیری از آلوده شدن بپوشانید و در هوای داغ خشک با دمای حداقل 170 درجه سانتیگراد و یا اتووکلاو با دمای حداقل 121 درجه سانتیگراد به مدت 15 دقیقه استرلیزه کنید .
در طی این مدت باید در پوش بطری را برای جلوگیری از ترکیدن احتمالی آن کمی شل کرد و سپس یک نوار از ورق آلومینیم بین در شسشهای و جداره دهانه بطری قرار دهید .
جمعآوری نمونه
ـ نمونه برای آزمون میکروبیولوژی
1 ـ هنگامیکه برداشت نمونه از طریق شیر و یا لوله نمونه گیری انجام میشود لازم است آب حداقل به مدت پنج دقیقه و یا بیشتر برای شستشوی کامل سیستمی که به مدت دو ساعت و یا بیشتر راکد بوده است به میزان شش تا ده برابر حجم آن جریان یابد .
2 ـ خروجی نمونه را بسته و بدون لمس کردن قسمت درونی آن را خالی کنید . سپس با شعله مناسب و یا هر وسیله دیگری که دوده وارد لوله نکند محل خروجی نمونه را شعله بگیرید و در صورتی میتوان روش استفاده از شعله را حذف نمود که خروجی نمونه با استفاده از پنبه و پارچه اشباع شده با الکل اتیلیک تقلیب شده (70 درصد ) پاک شود .
3 ـ در صورتی که آب مورد نمونه گیری کلرینه شده و دارای باقیمانده کلر باشد و یا عامل اکسید کننده دیگری به صورت آزاد و یا ترکیبی باشد که به عنوان گندزدائی آب به کار رفته است , یک بطری نمونهبرداری محتوی مقداری تیوسولفات سدیم انتخاب کنید , در غیر این صورت استفاده از تیوسولفات سدیم حذف میگردد .
در حالتی که افزودن تیوسولفات در آزمونهای بعدی مانند بررسی باکتریهای احیأ کننده سولفات و غیره ایجاد مزاحمت میکند باید از به کار بردن تیوسولفات در بطری نمونه گیری هر چند که عوامل گندزدا در آب نیر موجود باشد خودداری کرد و باید آزمون را به سرعت انجام داد .
4 ـ در بطری را بردارید , ترتیب برداشتن آن بدین صورت است که برای جلوگیری از آلوده شدن آن در اثر تماس مستقیم با دست , آن را با پوششی مانند کاغذ آلومینیم بردارید و برای اجتناب از لمس کردن دهانه بطری پائین بطری را گرفته و بدون آبکشی با آب مورد نمونه گیری آن را به سرعت در زیر جریان آب قرار داده و سهچهارم بطری را پر کنید تا عمل مخلوط کردن نمونه قبل از آزمون به سهولت قابل انجام باشد .
بدون تأمل در بطری را گذارده و ورق فلزی گردگیر را دور گردن بطری بپیچید و دقت کنید از تماس با در گردن بطری در حین عمل خودداری و حتیالامکان هیچگونه غباری در اثر وزش دخل بطری نشود .
5 ـ هنگامیکه آب مورد نمونه گیری بالاتر و یا پایین تر از فشار جو باشد باید از وسایل مخصوص برای برداشتن نمونه استفاده شود که در صورت اجازه دادن شرایط فیزیکی , سادهترین وسایل , استفاده از فشار سنج میباشد .
وسیله برداشت نمونه از یک خط لوله و یا سیستمی که تحت خلاء قرار دارد عبارت است از یک پمپ پیستونی کوچک که نمونه را به یک ظرف نمونه گیری که در فشار جو است منتقل میکند و این پمپ باید از مواردی بوده و ساختمان آن طوری باشد که باعث آلودگی نمونه نشود و ظرف (( گیرنده نمونه )) بین پمپ و نقطه نمونه گیری جای گیرد . با چنین ترتیبی نمونه موجود در ظرف گیرنده نمونه پس از بستن شیر آن و رسانیدن به فشار جو , به داخل ظرف نمونه گیری خالی خواهد شد .
نگاهداری نمونهها نمونههای آزمون باکتریولوژی در صورتیکه ظرف یکساعت پس از جمعآوری مورد آزمایش قرار نگیرد , احتیاج به سردکردن دارد .
1 ـ نمونههائی که در یک ساعت اول پس از جمعآوری مورد آزمون قرار میگیرد را میتوان بدون یخ زدن در محل سرد نگاه داشت .
2 ـ نمونههائی که بیشتر از یک ساعت از نمونه گیری امکان آزمایش آن فراهم میشود باید در یخچال و یا یخدان در درجه حرارتی که بیشتر از چهار درجه سانتیگراد نباشد نگاهداری نمود .
در هیچ حالتی فاصله زمانی بین جمعآوری و آزمون نباید بیشتر از 12 ساعت در موارد عادی و یا شش ساعت در مورد نمونههای مشکوک به داشتن مقادیر زیاد از ارگانیزم باشد .
برای دستور کارهای بررسی نمونه در محل ( آزمایشات صحرائی ) باید مدت زمان طولانیتری در نظر گرفته شود .
3 ـ در صورت حملونقل نمونهها را باید در ظرفی با جدار عایق که محتوی یخ است منتقل کرد تا دمای آن بین صفر تا چهار درجه سانتیگراد باقیمانده و امکان استفاده برای آزمون , ظرف 12 ساعت پس از جمعآوری فراهم گردد .
4 ـ اگر شرایط حفظ و نگهداری نمونه با بندهای 2 و 3 این قسمت تطبیق نکند شرایط واقعی را در گزارش آزمون بیان کنید .
برچسب گذاری و انتقال نمونه
الف ـ اطلاعات مشروحه زیر را بر روی قسمتی از شیشه که قبلا جهت نوشتن سمباده زده و مات شده است و یا بر روی یک برچسب چسب دار و یا برچسب پارچهای و یا کاغذی متصل به ظروف بنویسید :
ـ شماره نمونه
ـ تاریخ و زمان نمونه گیری
ـ منبع نمونه
ـ نقطه نمونه گیری ( با جزئیات کامل , بهطوریکه فرد دیگری به کمک آن از همان نقطه که نمونه برداشته شده است بتواند نمونه دومی را بردارد .)
ـ درجه حرارت و سرعت جریان سیال در وسیله نمونه گیری
ـ درجه حرارت نمونه
ـ نوع و مقدار مواد محافظ افزوده شده
ـ نتایج آزمونهای انجام شده در محل نمونه گیری ( آزمونهای صحرائی )
ـ امضای نمونهگیر
ب ـ در ظروف نمونه را در محل خود محکم کرده و برای جلوگیری از تراوش نمونه در حین حملونقل آن را با سیم , نوار و یا ریسمان ببندید .
ظروف نمونه باید به اندازهای باشد که پس از پر کردن آن با حجم مورد نظر از نمونه حجمی معادل یک درصد از ظرفیت آن جهت انبساط مایع خالی باشد
ج ـ حملونقل ظروف نمونه باید در جعبه ( ترجیحأ چوبی ) انجام شود که این جعبه دارای محفظههای جداگانه برای هر یک از ظروف نمونه بوده و بقیه فضای آن در اطراف ظرف نمونه با کاغذ مچاله شده , نمد و یا مواد مشابه دیگری پر شده و یا ظرف نمونه در محل خود به وسیله گیرههای فنری , خاک اره و یا فوم پلاستیکی و یا موادی مشابه آن مستقر شود .
نمونههایی که به سرعت منجمد شده است باید برای باقی ماندن به حالت یخ زده همراه با انیدریک کربنیک جامد ( یخ خشک ) حملو نقل شود .
هـ ـ نشانی فرستنده و گیرنده را بهطور واضح در دو ظرف جعبه نوشته و یا توسط کارت و یا برچسب به آن متصل کنید و در صورت لزوم برچسبهای تشریحی و اخطاری مانند :
(( شکستنی ,)) (( مایع ,)) (( شیشه ,)) (( بادقت حمل شود ,)) (( این قسمت رو به بالا ,)) و در هوای سرد عبارت (( از یخ زدن جلوگیری شود ,)) را نیز به استثنأ نمونههایی که عمدا به صورت منجمد در میآید بر روی آن بچسبانید .
نمونه گیری مرکب
دامنه کاربرد
الف ـ روش نمونه گیری مرکب از آب در مورد تجزیههای دنبالهای فیزیکی و شیمیائی به کار رفته اما برای جمعآوری نمونه جهت آزمونهای دادیولوژیکی به خصوص رادیو نوکلئوئیدهای عمر کوتاه مناسب نمیباشد . ولی میتوان برای روشهای آزمون انفرادی به منظور تعیین تاثیر زمان تناوب قبل از تجزیه به آن مراجعه کرد .
ب ـ نمونههای مرکب برای آزمونهای باکتریولوژیکی و یا ترکیباتی که در زیرنویس ( ج ) از جدول شماره یک بیان شده است مناسب نمیباشد .
نمونه گیری پیوسته
دامنه کاربرد
با یکدیگر مخلوط کنید .
دفعات نمونه برداری بمنظور آزمایش باکتریولوژیکی
دفعات نمونه برداری و آزمایش نمونه های آب باید کنترل صحیح کیفیت آب را امکان پذیر سازد.
« جدول نمونه برداری منابع آب کلرینه شده»
تعداد مصرف کننده از شبکه |
تعداد نمونه در ماه |
کمتر از ۵٫۰۰۰ نفر |
۱ نمونه |
۵٫۰۰۰ تا ۱۰۰٫۰۰۰ نفر |
۱ نمونه به ازای هر ۵٫۰۰۰ نفر جمعیت که توسط شبکه پوشش داده می شود |
بیشتر از ۱۰۰٫۰۰۰ نفر |
۱ نمونه به ازای هر ۱۰٫۰۰۰ نفر که توسط شبکه پوشش داده می شود |